Bakı. Trend:
Son illərdə Avropada Birləşmiş Ştatlardan asılılığın azaldılmasızərurəti ilə bağlı müzakirələr getdikcə daha da qızışır. Bu mövzuxüsusilə Avropa İttifaqı ilə Vaşinqton arasındakı ziddiyyətlərinfonunda aktuallıq qazanıb. Xüsusən də indi, Donald Trampın ikinciprezidentliyi dövründə, o, transatlantik birliyə skeptikmünasibətini açıq şəkildə nümayiş etdirib və Avropa müttəfiqlərinindəyərini dəfələrlə ironik tərzdə şərh edib.
Bu narahatlıqlar bu gün də davam edir. Brüsselin kuluarlarındaAvropanın gələcəyi, onun problemlərini müstəqil şəkildə həll etməqabiliyyəti barədə narahat söhbətlər getdikcə daha tez-tezeşidilir. Və bu gərgin şəraitdə avropalılara çətinliklə başa gələnbir etiraf səslənir.
"– Bilirsiniz..." – Avropa Komissiyasının məmuru yorğunhalda gicgahlarını ovuşdurub dərindən nəfəs aldı, sanki söyləməkistədiyi sözlər ona çətinlik yaradırdı. – "Azərbaycan... Bəli, bunuetiraf etməliyik - onsuz bu gün keçinmək mümkündeyil".
İstəksiz danışırdı, sanki bu sözlər ona çətin gəlirdi. Səsindənarahatlıq hiss olunurdu, elə bil ki, reallıqla barışmaqməcburiyyətində qalan bir insanın daxili gərginliyini ifadəedirdi.
– Əlbəttə, başqa cür olmasını istərdik... İstərdik ki,Avropada daha güclü olaq, yalnız özümüzə güvənə bilək. Amma reallıqbelədir ki, Azərbaycan olmadan müstəqil enerji arxitekturasıqurmaqla bağlı ambisiyalarımız boş sözlərdən başqa bir şey deyil.Cənub Qaz Dəhlizi, Xəzər nefti, bizi hər böhran qarşısındatitrəməyə məcbur etməyən tədarüklər - bunların hamısı Bakıdangəlir.
O, barmaqları ilə masanın üzərində narahatlıqla ritm tutaraq birqədər dayandı.
– Sizcə, bizə bunu etiraf etmək xoşdur? Sizcə, bizim özklubumuza daxil olmayan, öz qaydaları ilə oynayan bir ölkədən asılıolmaq xoşumuza gəlir? Problem budur ki, sadəcə, seçimimiz yoxdur.Amerikalılar istənilən an “əyləci” basa bilər və enerji bazarımıziflic olar. Rusiya... bunu izah etməyə ehtiyac yoxdur. AmmaAzərbaycan... Bakı yeganə tərəfdaş oldu ki, bizə sadəcə resursdeyil, həm də müstəqillik verə bilir.
O, ağır-ağır nəfəs aldı və sanki özü-özünə deyirmiş kimi əlavəetdi:
– Bəyənsək də, bəyənməsək də gerçək budur -Azərbaycansız Avropa tab gətirə bilməz. Bizə yalnız ümid qalır ki,Bakıda özlərinin bu qədər vacib olduqlarını anlayarlar... vəşərtlər irəli sürməyə başlamazlar.
... Avropa İttifaqının strateji müstəqilliyəcan atması tamamilə könüllü seçim deyil, daha çox ABŞ-ninqeyri-müəyyən siyasətinə cavab olaraq atılan məcburi addımdır.Trampın prezidentliyi dövründə Avropa liderləri Vaşinqtonun xaricisiyasət kursunda gözlənilməz dəyişiklik riski ilə üzləşdilər ki, buda Aİ-ni öz xarici siyasət gündəmini daha fəal şəkildə inkişafetdirməyə məcbur etdi.
ABŞ ilə tam əlaqələrin qırılması dərin iqtisadi və siyasiinteqrasiyaya görə az ehtimal edilsə də, Avropa ölkələri üçünmüstəqil strategiya qurmaq zərurətini görməməzliyə vurmaq getdikcədaha da çətinləşir. Bu xüsusilə ABŞ-də gözlənilən prezidentseçkiləri fonunda nəzərə çarpır. Donald Trampın qayıdışı və yarespublikaçıların qələbəsi yenidən Atlantik tərəfləri arasındagərginliyi artırma ehtimalını gücləndirir.
Avropa İttifaqının strateji müstəqilliyinə gedən yolda əsasmaneələrdən biri Rusiya ilə münasibətlərdir. Ukrayna müharibəsininbaşlamasından sonra ikitərəfli münasibətlərin pisləşməsinəbaxmayaraq, Vaşinqton Moskva ilə özünə sərfəli şərtlərləmünasibətləri normallaşdırmağa cəhd edə bilər. Belə bir ssenariAvropanı çətin vəziyyətə salacaq, xüsusilə əgər Tramp Kremlindialoqunu Aİ-yə təzyiq aləti kimi istifadə etməyə qərarverərsə.
Hazırda Brüssel Moskvaya qarşı sərt mövqe sərgiləyir və bildirirki, Ukraynada atəşkəs olsa belə, Rusiyaya qarşı sanksiyalar qüvvədəqalacaq. Avropa liderləri bu tədbirləri təkcə Kremlə təzyiqvasitəsi deyil, həm də Rusiyanın uzunmüddətli perspektivdəzəiflədilməsi üçün strategiyanın bir hissəsi kimi nəzərdənkeçirirlər. Bu baxımdan, Aİ və Moskva arasında yaxınlaşmaperspektivi olduqca qeyri-müəyyən olaraq qalır.
Rusiya ilə sərt siyasətin gücləndirilməsi fonunda Brüssel Çin vəMərkəzi Asiya ölkələri ilə münasibətlərdə yeni strategiyaformalaşdırmağa çalışır. Çinin iqtisadi ekspansiyası və Avropayaaktiv şəkildə nüfuz etməsi Qərb ölkələrində narahatlıq yaradır.Lakin Aİ anlayır ki, Pekinlə birbaşa qarşıdurma ona faydagətirməyəcək.
Bunun əvəzinə, Brüssel Rusiyadan yan keçərək və ABŞ-nin dənizyollarından asılılığı minimuma endirərək alternativ ticarətmarşrutlarını inkişaf etdirməyi planlaşdırır. Bu baxımdan ənperspektivli istiqamət kimi Türkiyə, Cənubi Qafqaz, İran və MərkəziAsiya ölkələrindən keçən Orta Dəhliz görünür. Bu marşrut AvropayaPekinlə daha dayanıqlı əlaqələr yaratmaqla yanaşı, ticarətininkişafı üçün yeni imkanlar da açır.
Aİ-nin Mərkəzi Asiya siyasətinin aktivləşməsi aprel ayındaplanlaşdırılan Aİ-Mərkəzi Asiya sammitində əsas müzakirə mövzusuolacaq. Bu görüş Azərbaycan üçün strateji əhəmiyyət daşıyır, çünkiOrta Dəhlizin əsas marşrutları məhz onun ərazisindən vəGürcüstandan keçir. Beləliklə, Aİ bu bölgədə təsirini nəqliyyat vəlogistika layihələrini inkişaf etdirməklə gücləndirə bilər.
Eyni zamanda, Cənubi Qafqazda öz strategiyasını uğurla həyatakeçirmək üçün Avropa İttifaqı Azərbaycanla konstruktiv əlaqələrqurmalıdır. Azərbaycan regional nəqliyyat dəhlizlərində əsas roloynayır və etibarlı siyasi tərəfdaşdır. Bakı ilə tam əməkdaşlıqolmadan Avropanın infrastruktur layihələri və regionda sabitliyintəmin edilməsi cəhdləri uğursuzluğa düçar ola bilər.
Azərbaycan artıq uzun müddətdir ki, Avropa və Asiyanıbirləşdirən əsas nəqliyyat qovşağı kimi özünü təsdiqləyib. Aİ-ninkommunikasiya yollarını açmaq istəyi, xüsusən də Ermənistanərazisindən keçən marşrutların bərpası, Azərbaycanıntəhlükəsizliyini və bu yollar üzərində nəzarətini nəzərə almadanmümkün deyil.
Avropa İttifaqı Qarabağ müharibəsi nəticəsində Azərbaycanın azadetdiyi ərazilərdə infrastrukturun bərpasında aktiv iştirakdamaraqlıdır. Bu layihələr Brüsselə regionda təsirini artırmaqlayanaşı, Bakı ilə konstruktiv dialoq qurmaq üçün yeni imkanlaryarada bilər. Belə təşəbbüslərin dəstəklənməsi iqtisadiəməkdaşlığın dərinləşməsi, sərmayə cəlbi və Qarabağda yeni işyerlərinin yaradılması üçün mühüm katalizator rolunu oynayabilər.
Onu da unutmayaq ki, Türkiyə Cənubi Qafqaz regionundatəhlükəsizlik və sabitliyin təmin edilməsində, eləcə də stratejiəhəmiyyətə malik logistik marşrutların, xüsusən də Orta Dəhlizininkişafında mühüm rol oynayır. Avropa İttifaqının (Aİ) stratejiplanlarında Ankaranın əhəmiyyətini görməməzliyə vurmaq ciddi siyasirisklərə və əldən verilmiş imkanlara səbəb ola bilər.
Türkiyə strateji coğrafi mövqeyə sahib olmaqla Cənubi Qafqazdatəhlükəsizlik məsələlərində mühüm oyunçu kimi çıxış edir. OnunAzərbaycanla sıx əlaqələri və regional təşəbbüslərdə fəal iştirakısabitliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsinə töhfə verir. Birgəhərbi təlimlər və müdafiə sahəsində əməkdaşlıq region ölkələrininmüdafiə qabiliyyətini gücləndirir və potensial təhdidlərinqarşısını almağa kömək edir.
Orta Dəhliz (Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu)Çinlə Avropanı Qazaxıstan, Xəzər dənizi, Azərbaycan, Gürcüstan vəTürkiyə vasitəsilə birləşdirən mühüm ticarət marşrutudur. Bu dəhlizAsiya ilə Avropa arasında nəqliyyat əlaqələrininşaxələndirilməsində mühüm rol oynayır və ənənəvi şimal və cənubmarşrutlarına alternativ kimi çıxış edir.
Türkiyə bu dəhlizin kritik seqmentini təmin edərək yüklərineffektiv daşınması üçün infrastruktur və logistika imkanları təqdimedir. 2017-ci ildə istifadəyə verilən Bakı–Tbilisi–Qars (BTQ) dəmiryolu xətti Orta Dəhliz çərçivəsində Azərbaycan, Gürcüstan vəTürkiyə arasında uğurlu əməkdaşlığın bariz nümunəsidir. Bu dəmiryolu xətti Cənubi Qafqazın dəmir yolu şəbəkəsini Türkiyə ərazisivasitəsilə Avropa ilə birləşdirir və Avropa bazarlarına birbaşaçıxışı təmin edir.
Bundan əlavə, Türkiyə Avropanın enerji təhlükəsizliyində mühümrol oynayır. Cənub Qaz Dəhlizi layihəsi çərçivəsində TANAP(Transanadolu Qaz Boru Kəməri) Avropaya Azərbaycan qazınınçatdırılmasını təmin edərək Aİ-nin ənənəvi təchizatçılardanasılılığını azaldır.
Türkiyənin strateji əhəmiyyətinə baxmayaraq, Ankara ilə Brüsselarasında münasibətlər gərgin olaraq qalır. Demokratiya, insanhaqları və regional siyasət məsələlərində fikir ayrılıqlarıikitərəfli münasibətlərdə gərginliyə səbəb olur. Bu xüsusiləTürkiyənin Fransa kimi bəzi Aİ ölkələri ilə münasibətlərində dahaqabarıq şəkildə özünü göstərir.
Fransa Aİ-nin regionda strateji siyasətini həyata keçirməkdəaparıcı rol oynamağa can ataraq, Türkiyə, Azərbaycan və Gürcüstanınhazırkı hakimiyyəti ilə çətin münasibətlər yaşayır. ParisinErmənistanı açıq şəkildə dəstəkləməsi Bakı və Ankaranınnarazılığına səbəb olur. Bu ziddiyyətlər Avropanın regiondakıtəşəbbüslərinin uğurla həyata keçirilməsinə ciddi maneə yaradabilər.
Aİ-nin Cənubi Qafqazda strategiyasının uğurlu həyata keçirilməsiüçün aşağıdakı məqamlar nəzərə alınmalıdır:
1.Türkiyənin rolunun tanınması: Aİ Türkiyəninregionda təhlükəsizliyin və sabitliyin təminatında, eləcə dəstrateji nəqliyyat və enerji dəhlizlərinin inkişafında açar rolunuqəbul etməlidir.
2. Balanslı yanaşma: Brüssel Fransa kimiayrı-ayrı üzv ölkələrin mövqeyindən həddindən artıq asılılıqdançəkinməli və bütün tərəflərin maraqlarını nəzərə alan balanslısiyasət yürütməlidir.
3. Əməkdaşlığın gücləndirilməsi: Aİ Türkiyə,Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanla konstruktiv əlaqələringücləndirilməsi üzərində fəal işləməli, regional layihələrçərçivəsində dialoq və əməkdaşlığı təşviq etməlidir.
Bu tövsiyələr nəzərə alınarsa, Aİ Cənubi Qafqazda özstrategiyasını uğurla həyata keçirə, siyasi riskləri minimumaendirə və regionda mövqeyini möhkəmləndirə bilər.
Cənubi Qafqazda möhkəmlənməyə çalışan Fransanı da nəzərdənqaçırmaq olmaz. Son illərdə rəsmi Paris Cənubi Qafqaz regionunda,xüsusilə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi kontekstində daha aktivfəaliyyət göstərir. Parisin Ermənistanı dəstəkləməsi Azərbaycan vəTürkiyənin narazılığına səbəb olaraq Aİ-nin bu strateji əhəmiyyətliregionda balanslı siyasət həyata keçirməsini çətinləşdirəbilər.
Fransa ənənəvi olaraq, Ermənistana dəstək verib, bu xüsusilə2020-ci ildəki İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı daha qabarıqgöründü. 2020-ci ilin noyabrında Fransa Senatı qarabağlıermənilərin artıq sabiq terrorçu-separatçı xuntasınınmüstəqilliyini tanımağı tövsiyə edən qətnamə qəbul etdi ki, bu daAzərbaycanın kəskin tənqidinə səbəb oldu. Azərbaycanın Xarici İşlərNazirliyi bu qətnaməni "təxribat" kimi qiymətləndirdi. Buna cavabolaraq Fransanın Azərbaycandakı səfiri Zaxari Qros bəyan etdi ki,Senatın qətnaməsi Parisin rəsmi mövqeyini əks etdirmir və Fransa"Dağlıq Qarabağ Respublikası"nı tanımır.
2022-ci ilin sentyabrında Azərbaycan-Ermənistan sərhədindəkitoqquşmalardan sonra Fransa Senatı yenidən Azərbaycanınfəaliyyətini pisləyən və Bakıya qarşı sanksiyaların tətbiqinitövsiyə edən qətnamə qəbul etdi. Bu addımlar Fransa ilə Azərbaycanarasındakı gərginliyi daha da artırdı.
Türkiyə Azərbaycanın strateji müttəfiqi kimi Bakının mövqeyinifəal şəkildə dəstəkləyir. Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğandəfələrlə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini bəyan edib.Fransanın bu təşəbbüslərinə cavab olaraq, Türkiyə Bakıya diplomatikvə hərbi dəstəyini gücləndirdi ki, bu da Ankara ilə Paris arasındamünasibətlərin daha da gərginləşməsinə səbəb oldu.
Fransanın Ermənistanı birtərəfli dəstəkləməsi Aİ-nin CənubiQafqazda balanslı siyasət aparmaq cəhdlərini çətinləşdirir. Brüsseleffektiv vasitəçi olmaq və regionda sabitliyi möhkəmləndirmək üçünmünaqişə tərəflərinin, o cümlədən Azərbaycanın və onun müttəfiqiTürkiyənin maraqlarını nəzərə almalıdır.
Bundan əlavə, Aİ-nin Fransa mövqeyindən həddindən artıqasılı olması Avropa diplomatiyasının regiondakı effektivliyiniazalda bilər. Uğurlu strategiya üçün Aİ bütün Cənubi Qafqazölkələri və onların əsas tərəfdaşları ilə konstruktiv əlaqələrqurmağa çalışmalıdır ki, bu da regionda uzunmüddətli sabitlik vərifahın təmin olunmasına töhfə verə bilər.
Aİ-nin strateji müstəqilliyə nail olmaq cəhdləri müxtəlifmaneələrlə üzləşir. 2024-cü ilin oktyabr ayında Aİ-nin xarici işlərvə təhlükəsizlik siyasəti üzrə ali nümayəndəsi Cozep Borrell"Avropa öz aktuallığını itirmək riski ilə üz-üzədir" deyərəkstrateji müstəqilliyin "yaşamaq məsələsi" olduğunu vurğuladı.Fransa prezidenti Emmanuel Makron da "Avropa ABŞ və Çinə nisbətdəüçüncü qütb ola bilər" və "strateji müstəqillik Avropanın vassalolmasının qarşısını almağın açarıdır" bəyanatları ilə bu məsələninvacibliyini vurğuladı.
Beləliklə, Aİ strateji müstəqilliyini gücləndirmək üçün müxtəliftəşəbbüslər və layihələr həyata keçirməyə davam edir. Lakin tammüstəqilliyə nail olmaq və qlobal arenada mövqeyini möhkəmləndirməküçün mövcud maneələri dəf etmək və üzv dövlətlər arasında birliktəmin etmək zəruridir.
Avropanın strateji müstəqilliyi sadəcə siyasi konsepsiya deyil,daha çox çətin və cəsarət tələb edən çağırışdır. Bu, dalğalarınqabarıb-qalxdığı okeanda səyahətə bənzəyir ki, burada edilən hərbir səhv gəminin batması ilə nəticələnə bilər. Avropa İttifaqıanlayır ki, ənənəvi ittifaqların zəiflədiyi, qlobal oyunçuların isəgetdikcə daha fəal şəkildə öz marşrutlarını müəyyən etdiyi yenireallıqda yalnız kursa kiçik düzəlişlər etmək kifayət deyil -tamamilə yeni xarici siyasət strategiyasının təməlini qurmaqzəruridir.
Fəqət irəliləyiş üçün yalnız qətiyyət kifayət etmir. Brüsseltəkcə müstəqil siyasət qurmaq deyil, həm də Vaşinqtona olan köhnəbağlılıqla real müstəqilliyə ehtiyac arasında incə bir tarazlığıqorumaq üçün yüksək diplomatik ustalıq nümayiş etdirməlidir.
Bu yeni düzəndə Cənubi Qafqazı görməməzliyə vurmaq mümkün deyil- bu region artıq siyasi maraqların, iqtisadi ambisiyaların vəenerji marşrutlarının kəsişmə nöqtəsinə çevrilib. Burada şahmattaxtasında olduğu kimi xüsusi rol Azərbaycana məxsusdur - yalnızstrateji mövqeyi ilə deyil, həm də artan siyasi çəkisi ilə diqqətçəkən ölkədir. Bakı Avropa ilə Asiyanı birləşdirən nəqliyyatdəhlizlərinin əsas halqasına çevrilib və onun siyasi sabitliyi Aİüçün onu əvəzolunmaz tərəfdaşa çevirir.
Avropa siyasətçiləri anlayırlar ki, Azərbaycanla dialoqolmadan Ermənistan ərazisindən keçən kommunikasiya xətlərininaçılması ilə bağlı istənilən cəhd boş ritorikaya çevrilə bilər. Buregiondakı infrastruktur layihələri kartdan qurulmuş evə bənzəyir -möhkəm təməl olmadan onlar qaçılmaz şəkildə çökməyə məhkumdur.Həmin təməl isə Bakı ilə konstruktiv tərəfdaşlıqdır.
Məsələ təkcə logistika və nəqliyyat dəhlizləri ilə məhdudlaşmır.Bu gün Avropa İttifaqı Azərbaycanın işğaldan azad edilmişərazilərinin bərpasında fəal iştirakda maraqlıdır. Brüssel üçün bulayihələrə dəstək təkcə regionda təsirini genişləndirmək üçünatılan addım deyil, həm də Bakı ilə hörmətə və qarşılıqlı maraqlaraəsaslanan etibarlı dialoq qurmaq üçün real şansdır. Bu, nadirhallarda rast gəlinən bir vəziyyətdir ki, burada geosiyasi maraqlarvə humanitar missiya bir-birini tamamlayaraq dayanıqlı əməkdaşlıqüçün yeni yol açır.
Regiondakı həssas balansı anlayan Aİ "Aİ – Cənubi Qafqaz" adlıyeni dialoq formatı yaratmaq ideyasını irəli sürür. Bu təşəbbüsmübahisəli məsələlərin müzakirəsi və region ölkələri arasındagərginliyin azaldılması üçün mühüm platformaya çevrilə bilər. Lakinbu layihənin uğuru yalnız bir şərtlə mümkündür: Brüssel sadə birhəqiqəti qəbul etməlidir - Azərbaycan sadəcə şahmat taxtasında birfiqur deyil, müstəqil oyunçudur və onun maraqlarını görməməzliyəvurmaq mümkün deyil.
Avropa qarşısında çətin seçim dayanır: ya başqalarınınqərarlarının kölgəsində qalmaq, ya da müstəqillik yolunu tutaraqŞərqdəki əsas tərəfdaşlarla möhkəm əlaqələr qurmaq.
Bu seçim böyük ölçüdə müəyyən edəcək ki, yeni geosiyasi dünyada"qoca qitə" hansı simaya sahib olacaq.
