Dünən Ağdam rayonunun Çəmənli kəndində 57 yaşlı Nurəddin Abbasovmal-qara otararkən piyada əleyhinə minaya düşərək ağır yaralanıb.Həkimlər onun ayağının amputasiyasına hazırlaşır.
Bu, təsadüfi hadisə deyil. Bu - birbaşa təcavüzünnəticəsidir.
2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi başa çatdıqdan sonra minapartlayışları nəticəsində ən azı 387 Azərbaycan vətəndaşı həlakolmuş və ya ömürlük şikəst qalmışdır. Ərazi bütövlüyünü bərpa edənölkə bu gün görünməyən düşmən - Ermənistan tərəfindən məqsədlişəkildə qurulan sıx mina tələsi ilə savaşmağa məcburdur.Azərbaycanın mina təhlükəsi ilə bağlı beynəlxalq qətnamə təşəbbüsüsadəcə humanitar addım deyil. Bu, uzun illərdir susqunluqla əhatəolunmuş mina məsuliyyəti problemini qlobal hüquq müstəvisinəçıxarmaq cəhdidir. Bu həm də ölüm, amputasiya və müharibədən sonratərk edilən görünməz ölüm tarlaları üçün kimlərin cavab verməliolduğu sualını beynəlxalq hüququn gündəliyinə çıxaran ilk ciddicəhddir.
Beynəlxalq humanitar hüququn əsasını təşkil edən 1949-cu ilCenevrə konvensiyaları və onların 1977-ci il tarixli əlavəprotokolları aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: proporsionallıqprinsipi - yəni güc tətbiqi mülki əhali üçün həddən artıq zərərdoğurmamalıdır; fərqləndirmə prinsipi - müharibə aparan tərəflərmülki şəxslərlə döyüşçüləri ayırd etməlidirlər; qeyri-selektivhücumların qadağan edilməsi - o cümlədən, nəticələri yalnız hərbihədəflərlə məhdudlaşdırıla bilməyən hücumlar.
Fəqət bütün bu fundamental prinsiplərə baxmayaraq, beynəlxalqhumanitar hüquq bir sıra ciddi boşluqlardan əziyyət çəkir. O,işğalçı dövlətə qanunsuz işğal nəticəsində vurduğu ziyanıkompensasiya etmək öhdəliyini açıq şəkildə qoymur və sistematikşəkildə başqa dövlətin ərazisini minalayan tərəfə minatəmizlənməsi, yaralananların müalicəsi və dağıdılmışinfrastrukturun bərpası üçün təzminat ödəmək öhdəliyini yükləmir.Bu səbəbdən silahlı münaqişə və ya işğal şəraitində yaranan hüquqivakuum minanın törətdiyi fəlakətlərin - xüsusilə də mülki şəxslərinölümü və xəsarət alması hallarının - cəzasız qalmasına yolaçır.
Piyada əleyhinə minaların qadağan edilməsinə dair 1997-ci ildəqəbul edilən və 1999-cu ildə qüvvəyə minən Ottava Konvensiyası busilah növünün məhdudlaşdırılması baxımından mühüm addımolmuşdur.
Hazırda bu sənədi Azərbaycan da daxil olmaqla 164 ölkəratifikasiya edib. Konvensiyaya qoşulan dövlətlər piyada əleyhinəminaların istehsalı, ixracı və istifadəsini qadağan etməyi,ehtiyatda olan minaları məhv etməyi, minalarla çirklənmiş əraziləritəmizləməyi, minaqurbanlarına yardım göstərməyi və onlarınreabilitasiyasına töhfə verməyi öhdəlik kimi qəbul ediblər.
Beynəlxalq hüququn ironiyası və faciəsi ondadır ki, Ermənistanbu Konvensiyaya hələ də qoşulmayıb və nəticə etibarilə piyadaəleyhinə minaların istehsalı, istifadəsi və ehtiyatda saxlanmasıilə bağlı hüquqi öhdəliklərdən yayınmaq imkanı əldə edib. Bu isəpraktik olaraq o deməkdir ki, Ermənistan 30 il ərzində Azərbaycanərazilərini işğal altında saxladığı müddətdə piyada əleyhinəminaların istehsalını və istifadəsini davam etdirib. Minaquraşdırılması yalnız döyüş zonaları ilə məhdudlaşmayıb, kəndtəsərrüfatı sahələri, yollar, cığırlar, örüşlər, su mənbələri,qəbiristanlıqlar, məktəblər və mülki binalar da daxil olmaqla genişəraziləri əhatə edib. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonraAzərbaycan minatəmizləmə miqyasına görə dünya tarixində nadirgörünən mina fəlakəti ilə üzləşib.
Azərbaycan Respublikasının Minatəmizləmə Agentliyinin (ANAMA)məlumatına əsasən, 2020-ci ilin noyabrından 2024-cü ilin martayınadək mina partlayışları nəticəsində azı 65 nəfər həlak olub,280-dən çox insan yaralanıb.
Onların arasında qadınlar, uşaqlar, mühəndislər, jurnalistlər,bərpa işləri aparan mülki işçilər və beynəlxalq humanitarmissiyaların əməkdaşları da var. Mina təhlükəsi olan ərazilərinümumi sahəsi 12 000 kvadrat kilometri keçir ki, bu da Azərbaycanınümumi ərazisinin təxminən 14 faizinə bərabərdir. Yalnız 2023-cüildə azad edilmiş ərazilərdə ANAMA tərəfindən 10 018 piyadaəleyhinə mina, 5 289 tank əleyhinə mina və 18 000-dən çoxpartlamamış sursat aşkar edilərək zərərsizləşdirilib.
Minalardan təmizləmə təkcə uzunmüddətli deyil, həm də son dərəcəbahalı prosesdir. Bir kvadrat metrin təmizlənməsi üçün xərclərərazinin mürəkkəbliyindən və mina növündən asılı olaraq 5–25 ABŞdolları arasında dəyişir. Ən mühafizəkar hesablamalara görə, bütünmina çirklənmiş ərazilərin tam təmizlənməsi üçün ən azı 25 il və25–30 milyard dollar tələb olunacaq. Yalnız 2022–2023-cü illərdəAzərbaycan mina təmizləməyə dövlət büdcəsindən 100 milyon dollardanartıq vəsait ayırıb. Avropa İttifaqı, Türkiyə, Yaponiya və BöyükBritaniya kimi xarici donorların ayırdığı qrantlara baxmayaraq,xərclərin 90 faizdən çoxunu Azərbaycan özü qarşılayır.
Minalar təkcə fiziki deyil, sosial və iqtisadi baxımdan da dərinzərbələr vurur. Minlərlə hektar kənd təsərrüfatı sahəsi istifadəsizqalıb. Məcburi köçkünlərin qayıdışı yubanır - təkcə Ağdam rayonunda2021-ci ildən bəri minaya düşərək zərər görmüş ailələr olub.Yaralıların müalicəsi - amputasiyalar, protezləşmə, reabilitasiya -böyük maliyyə vəsaiti tələb edir. Ən əsası isə, mina qurbanlarınıntəhlükəsizlik, sərbəst hərəkət, tibbi yardım və əmək hüquqlarıkobud şəkildə pozulur. Azərbaycanın beynəlxalq hüquq səviyyəsindəmina məsuliyyətini gündəmə gətirməsi təkcə milli təhlükəsizlik yox,həm də qlobal ədalət çağırışıdır. Təcavüzkar cavab verməlidir.
Beynəlxalq humanitar hüquq çərçivəsində tanınmış prinsipmövcuddur: müharibə qanunlarını pozmuş tərəf vurduğu ziyanıkompensasiya etməlidir. Bu prinsip Haaqa konvensiyalarında (1907-ciil, IV Konvensiyanın 3-cü maddəsi), BMT-nin Beynəlxalq ƏdalətMəhkəməsinin praktikasında və BMT Baş Assambleyasının 60/147 saylıqətnaməsində öz əksini tapıb.
Həmin qətnamə qurbanların bərpa, kompensasiya və ədalətlitəminat hüququnu təsdiqləyir. Əgər Ermənistan Ottava Konvensiyasınaqoşulmuş olsaydı, o zaman bu ölkənin mina istifadəsi ilə bağlıbirbaşa beynəlxalq hüquqi öhdəlikləri olardı. Lakin konvensiyayaüzv olmaması onu məsuliyyətdən azad etmir, xüsusilə əgər sübutolunarsa ki, minalar aktiv döyüş zonaları olmayan ərazilərdəyerləşdirilib, kartoqrafik sənədlərdə qeydə alınmayıb vəmünaqişədən sonra da insanlara ziyan vurmaqda davam edir.
Bu kontekstdə beynəlxalq humanitar hüquq XXI əsrin çağırışı iləüz-üzədir: hüquqi və mənəvi prinsiplər mövcuddur, lakin onlarınicrasını təmin edən konkret mexanizmlər ya mövcud deyil, ya daişlək deyil. Azərbaycanın vəziyyəti hüquqi və humanitar tələninbariz nümunəsidir. Beynəlxalq institutlar mina təcavüzünə görəuniversal məsuliyyət alətləri formalaşdırmayınca, işğalçı dövlətlərhüquqi nihilizmin arxasında gizlənməyə davam edəcək, zərərçəkmişlərisə bunun əvəzini həyatları ilə ödəyəcəklər.
Ermənistan məsuliyyətə cəlb olunmalıdır - yalnız mənəvi deyil,həm də maliyyə baxımından. Əks halda, təkcə insanlar deyil,beynəlxalq ədalət anlayışının özü də mina partlayışına bənzərşəkildə dağılacaq. Pretsedentlər mövcuddur - İraq ödəyib,Ermənistan da ödəməlidir. Beynəlxalq hüquq təcavüzü yalnız pisləmir- o, təcavüzkar dövlət üçün konkret hüquqi və maliyyə nəticələrinəzərdə tutur.
Tarixən BMT və beynəlxalq ictimaiyyət zərərçəkmiş tərəfinxeyrinə təzminat ödənilməsinə nail olub. Ən parlaq nümunələrdənbiri 1990-cı ildə İraqın Küveytə hərbi müdaxiləsindən sonrayaradılan BMT Kompensasiya Komissiyasıdır. 1990-cı ilin avqustundaİraqın Küveytə hücumundan sonra BMT Təhlükəsizlik Şurası 1991-ci ilaprelin 3-də 687 saylı qətnamə qəbul etdi.
Qətnamədə qeyd olunurdu ki, İraq Küveytə və onun vətəndaşlarınavurduğu bütün zərər və itkilərə görə məsuliyyət daşıyır. Bununəsasında yaradılan BMT Kompensasiya Komissiyası 2022-ci ilə qədərfəaliyyət göstərib, fiziki və hüquqi şəxslər tərəfindən təqdimolunan 2,7 milyon iddianı araşdırıb və nəticədə ümumilikdə 52,4milyard ABŞ dolları məbləğində kompensasiyaların ödənilməsinə qərarverilib. 2022-ci ilə qədər İraq bu məbləği tam şəkildə ödəyib.
Ödənişlərin əsas mənbəyi beynəlxalq nəzarət altında olan neftixracından əldə olunan gəlirlər olmuşdur. Bu qərar beynəlxalqpraktikada presedentsiz hadisə sayılır - çünki təcavüz hüquqicəhətdən təsdiq olunmaqla yanaşı, ona görə konkret maddi məsuliyyətdə müəyyənləşdirilib.
Ermənistana qarşı da oxşar mexanizm tətbiq oluna bilər vəedilməlidir. İraqdan fərqli olaraq, Ermənistanın Azərbaycanərazilərindəki fəaliyyəti uzunmüddətli və sistemli xarakterdaşıyırdı. 1993–2020-ci illər ərzində yalnız hərbi işğal həyatakeçirilməmiş, eyni zamanda Ermənistanın silahlı qüvvələri mülkiinfrastrukturu məqsədli şəkildə minalamışdılar.
Qəbiristanlıqlar, kənd yolları, örüşlər, suvarma kanalları,məktəblər kimi mülki obyektlər minalarla çirkləndirilib. Döyüşlərinbitməsindən sonra - 2020-ci ilin noyabrından etibarən Azərbaycanhəm mülki, həm də hərbi sahədə mina partlayışları nəticəsində insanitkiləri verməyə davam edir.
ANAMA-nın məlumatına görə, 2024-cü ilin əvvəlinədək minapartlayışları nəticəsində 340-dan çox insan zərər çəkmiş, onların60-dan çoxu həlak olub. Mina ilə çirklənmiş ərazilərin ümumi sahəsi12 000 kvadrat kilometri ötür. Hazırkı temp saxlanılarsa, buərazilərin təmizlənməsi üçün azı 25 il və 25 milyard dollardan çoxvəsait tələb olunacaq. Ermənistan beynəlxalq humanitar hüququn əsasmüddəalarını pozub.
Cenevrə konvensiyalarına və onların əlavə protokollarına əsasən,münaqişə tərəfləri minaların mülki əhali üçün təhlükə yaradabiləcək ərazilərdə yerləşdirilməsindən çəkinməli, mina sahələriniişarələməli, onların xəritələrini tərtib edib digər tərəfə təqdimetməlidirlər. Ermənistan isə uzun müddət mina xəritələrini təqdimetməkdən imtina etmiş, daha sonra isə yalnız qismən dəqiq məlumatvermişdir ki, bu da beynəlxalq müşahidəçilər tərəfindəntəsdiqlənmişdir. Beləliklə, Ermənistanın fəaliyyəti sadəcəmüharibənin fəsadları deyil, beynəlxalq humanitar hüququn sistemlişəkildə pozulması kimi, bəzən isə hərbi cinayət kimiqiymətləndirilə bilər.
1907-ci il Haaqa konvensiyasının 3-cü maddəsinə görə, “müharibəqanunlarını pozmuş tərəf zərəri kompensasiya etməyə borcludur”.Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi və Avropaİnsan Hüquqları Məhkəməsi bu cür iddiaları araşdıra biləcəkyurisdiksiyaya malikdir, əgər təqdim olunarsa: mülki ərazilərinqəsdən minalanmasına dair sübutlar, dəymiş zərərin təsdiqləri,davam edən təhlükəni sübut edən məlumatlar. Bundan əlavə,Azərbaycan artıq 2022-ci ildə Ermənistanı etnik təmizləmə və mədəniirsin məhv edilməsi ilə bağlı BMT-nin Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinəşikayət edib. Bu işlər gələcəkdə təzminat tələbləri üçün hüquqibaza ola bilər.
Təzminat mexanizminin həyata keçirilməsi üçün bir neçə yolmövcuddur: BMT Təhlükəsizlik Şurasının dəstəyi ilə beynəlxalqməhkəmə qərarı əsasında İraq nümunəsi kimi mexanizm tətbiqi,Ermənistanın ödənişlər həyata keçirməsi üçün BeynəlxalqKompensasiya Fondu yaradılması, Ermənistanın xaricdəki dövlətaktivlərinin müsadirəsi yolu ilə kompensasiya təminatı, QərbinErmənistana göstərdiyi iqtisadi və humanitar yardımların ödənişşərtinə bağlanması. Nəticə etibarilə, beynəlxalq ictimaiyyətinyalnız mənəvi deyil, hüquqi presedenti də mövcuddur ki, təcavüzkarıödəməyə məcbur etsin. Azərbaycan intiqam istəmir - ədalətinbərpasını və törədilmiş cinayətlərə görə kompensasiya tələb edir.Beynəlxalq hüquq necə ki, vaxtilə İraqı cavab verməyə məcbur etdi,bu gün Ermənistanın məsuliyyət məsələsini gündəmə gətirməlidir. Əkshalda, biz təhlükəli bir ikili standartın şahidi olacağıq -bəziləri təcavüzün əvəzini ödəyəcək, digərləri isəbağışlanacaq.
Minalar - müharibədən sonrakı təzyiq vasitəsi kimi istifadəolunan ölüm tələləridir. Müharibə başa çatdıqdan sonra Azərbaycanhökumətinin və Minatəmizləmə Agentliyinin (ANAMA) rəsmiməlumatlarına görə, ölkədə 115 000-dən artıq mina və partlamamışhərbi sursat zərərsizləşdirilib. Hələ də təmizlənməmiş sahələrinümumi ərazisi təxminən 1,5 milyon hektardır.
Bu, Azərbaycanı Ukraynadan sonra Avropada mina təhlükəsinə görəikinci ölkəyə çevirir. BMT-nin Mina Əleyhinə Fəaliyyət Xidməti(UNMAS) və Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin hesabatlarına əsasən,minalar bu gün “uzadılmış təcavüz” aləti kimi istifadə olunur -yəni münaqişənin tərəflərindən biri döyüşlərdən sonra həminərazilərdə ölüm mexanizmlərini qəsdən qoyub gedir ki, bərpa işləri,qaçqınların geri qayıdışı və normal həyatın bərpası çətinləşsin. Buisə postmünaqişə dövründə bərpa prosesinə, dinc birgəyaşayışa vəərazilərin reinteqrasiyasına birbaşa təhdiddir.
Ukraynada mina təhlükəsi - qlobal presedent kimi çıxış edir.UNICEF və UNMAS-ın məlumatlarına görə, bu ölkə hazırda Avropada ənçox minalanmış ərazidir.
Ukrayna rəsmiləri bəyan edirlər ki, ölkənin tam təmizlənməsiüçün azı 30 il və 37 milyard dollar tələb olunacaq. Bəs bu məbləğikim ödəməlidir? Müdafiə olunan ukraynalılar, yoxsa Rusiya?Azərbaycanın irəli sürdüyü qətnamədə qaldırılan əsas məsələ də məhzbudur: təcavüzkar öz müdaxiləsinin nəticələrinə - o cümlədənminalardan təmizləmə xərclərinə görə məsuliyyət daşımalıdır. Əgərbeynəlxalq ictimaiyyət bu hüquqi mövqeyi tanısa, bu, Avropadadondurulmuş rus aktivlərindən (ümumi dəyəri 300 milyard dollardançoxdur) istifadə etməyə yol aça bilər.
Məhz bu səbəbdən Azərbaycanın təşəbbüsü Qərb paytaxtlarındaciddi maraq doğura bilər - onlara aqressor dövlətin vəsaitlərinipostmünaqişə bərpasına yönəltmək üçün legitim mexanizmlazımdır.
Azərbaycana kim dəstək verir? Hüquqi məsuliyyət konsepsiyasınınbeynəlxalq dəstəyi genişlənməkdədir. Azərbaycan bu təşəbbüsü irəlisürən tək ölkə deyil. BMT çərçivəsində daha əvvəl Kamboca, Mozambikvə İraq kimi ölkələrdə oxşar ideyalar müzakirə olunub. Lakin ilkdəfədir ki, bu təşəbbüs həm zərərçəkmiş, həm işğaldan azad edilmişəraziləri olan, həm də beynəlxalq humanitar hüquqa sadiq dövləttərəfindən bu qədər açıq, konkret və hüquqi formada irəlisürülür.
Artıq bir sıra ölkələr - Böyük Britaniya, Yaponiya, ABŞ vəCənubi Koreya - Azərbaycana mina təmizləmə sahəsində yardımgöstəriblər. Lakin donor ölkələrdən əldə edilən vəsait ümumitələbatın 5 faizini belə əhatə etmir. Ən mühafizəkar hesablamalaraəsasən, Azərbaycanın azad edilmiş əraziləri normal həyataqaytarması üçün 25 milyard dollardan artıq vəsaitə ehtiyacı var.BMT-nin İnkişaf Proqramı (UNDP), UNMAS və Beynəlxalq Qırmızı XaçKomitəsinin nümayəndələri mina təhlükəsinin yaratdığı humanitarfəlakəti daim vurğulayırlar.
2023-cü ildə BMT Baş Assambleyasının qəbul etdiyi qətnamədə dəpartlayıcı müharibə qalığı olan minaların yaratdığı uzunmüddətlitəhdidlərə görə münaqişə tərəflərinin məsuliyyət daşıması zərurətiqeyd olunub. Lakin heç bir sənəddə əsas sualın cavabı verilməyib:kim minalayıbsa - o da ödəməlidir.
Nurəddin Abbasov sadəcə bir statistika deyil. O - insandır. Bizminlərlə hektardan, milyardlarla dollardan, diplomatikmexanizmlərdən danışırıq. Lakin hər bir rəqəmin arxasında birtaleyin izi var. Hər bir hüquqi arqumentin altında müharibənindəmir parçaları ilə şikəst edilmiş insan bədəni dayanır. 57 yaşlıÇəmənli sakini Nurəddin Abbasov hərbçi deyildi.
O, sadəcə mal-qara otarırdı. Onun yeganə “suçu” - bir zamanlardoğma olan, amma bu gün ölümcül tələyə çevrilmiş bir ərazidəolmasıdır. Onun sağ baldırı amputasiya ediləcək. Onun həyatı birdaha əvvəlki kimi olmayacaq. Ailəsi isə ömrünün sonuna qədər o günü- dinc torpağın qəfil ölüm tələsinə çevrildiyi günü - unudabilməyəcək. Onun kimi onlarla, yüzlərlə insan var. Və bu fakt -beynəlxalq tribunalarda səslənməli olan ən güclü arqumentdir.
Azərbaycanın mina təhlükəsinə dair təqdim etdiyi qətnamətəşəbbüsü sadəcə diplomatik prosedur deyil. Bu - beynəlxalq ədalətəyeni yanaşma uğrunda mübarizənin başlanğıcıdır. Bu yanaşmadaməsuliyyət atəşkəs xətti ilə bitmir - o, mina təmizlənməsi,infrastrukturun bərpası və vurulan ziyanın ödənilməsində davametməlidir. Bu gün beynəlxalq hüququn malik olduğu hər şey var:konvensiyalar, normalar, bəyannamələr.
Amma bir şey çatışmır - mina təcavüzünə görə cəzanı icra edənkonkret mexanizm.
Əgər beynəlxalq ictimaiyyət doğrudan da istəyirsə ki,müharibələr arxasında onillərlə davam edən ölüm tarlalarısaxlamasın, ilk addım atılmalıdır: mina ilə çirklənməyə görə hüquqiməsuliyyət müəyyən edilməlidir.
Və bu məsuliyyət - günahkara, mina basdırana, ərazini işğalaltında saxlayana, humanitar hüququ pozana, yəni təcavüzkaradüşməlidir. Kim aqressordursa - o da ödəməlidir.
Azərbaycan bu yola başlayır. Əgər bu gün Azərbaycanın səsinibaşqa dövlətlər eşidər və dəstəkləyərsə, sabah münaqişələrinxarabalıqlarında yalnız məktəblər və xəstəxanalar deyil, eynizamanda ədalət hissi də inşa olunacaq. Və bu hiss - sülhüntəməlində duran ilk daş olacaq.
