Kulis.az Ramil Əhmədin tarixçi, dosent Zaur Əliyevin "Mirzə Fətəli Axundov “Hacı Qara” əsərini erməni xanın sifarişi ilə yazıb - İDDİA" yazısına cavab yazısını təqdim edir.
Dünən “Kulis”də yayımlanan tarixçi, dosent Z. Əliyevin Mirzə Fətəli Axundovla bağlı irəli sürdüyü iddialar əsassızdır. İddia budur ki, M.F. Axundov “Hacı Qara” komediyasını erməni əsilli Mirzə Melkümün sifarişi ilə yazıb. Bu sifarişin də əsas məqsədi Şekspirin “Venesiya taciri”ndəki mənfi yəhudi tacir obrazını xalqa unutdurmaq olub. Bu kimi spontan populist fikirlər geniş auditoriyada tez rəğbət qazandığından, istər buna inananların, istərsə də inanmayanların zehnində sual yaratdı, şübhə doğurdu. Bu yazı həmin sualları cavablandırmaq, şübhələrin əsaslı yoxsa əsassız olduğunu aydınlaşdırmaq istəyən aydın zəkalar üçündür.
1. Şekspir nə qədər məşhur idi?
İddia edilirsə ki, Şekspirin “Venesiya taciri” kitabı ilə belə bir ciddi mənfi imic yaranırdı o zaman sadə həll yolu kitabı qadağan etmək idi. O dövrdə bu kimi “zərərli hesab edilən” fikirlərin qabağını almağın sadə metodu varıydı. Ümumən, bu fikrin təsdiqini tapması üçün bir neçə suala cavab vermək lazımdır. “Venesiya taciri” əsəri Qafqazda və Qacar dövlətində ilk dəfə harada çap olunmuşdu? Əgər qəzetdə idisə həmin qəzetin əhatə dairəsi nə idi? Kitab kimi çap olunmuşdusa tirajı nə qədər idi? Bu tirajı həmin dövr oxucu sayına böləndə necə bir təsirdən söhbət gedə bilər? Çap olunan mətn ilə orijinal mətn müqayisəli şəkildə oxunmalı və mətnlər arasında fərqliliyin, təhriflərin olub-olmaması müəyyən edilməlidir. Əgər tamaşa kimi göstərilibsə, yenə eyni qaydada bənzəri məntiqlə suallara cavab olmalıdır.
2. Bu sifarişin olması üçün zaman uyğunluğu varmı?
Mirzə Fətəli Axundov 1812-ci ildə Şəki şəhərində, Mirzə Melküm 1833-cü ildə İsfahanda doğulub. Aralarında 21 yaş fərq var. 1852-ci ildə bu əsər yazılanda Axundovun 40, sifariş verdiyi iddia olunan Mirzə Melkümün isə 19 yaşı vardı. Əsərin yazılma prosesinə həsr olunan vaxtı da nəzərə alıb buradan bir il çıxanda ortada qəribə yaş təzadı yaranır. Belə çıxır ki, 18 yaşlı bir gənc 39 yaşında Qafqazın baş hakiminin dəftərxanasında ştatlı tərcüməçi, çar ordusunun zabiti (1842 - praporşik, 1846 - podporuçik, 1850 - poruçik) bir sıra komitənin üzvü, 1849-50-də Qasım bəy Zakiri və övladlarını həbs və sürgündən qorumuş, xan qızı Natavanın atası Mehdiqulu xana, Cavad xanın varislərinə kömək etmiş, Rusiya İmperator Coğrafiya Cəmiyyətinin Tiflis şöbəsi üzvü Axundova sifariş verib. Veribsə, bu hansı sənədə, mənbəyə əsasən öz təsdiqini tapır? Belə bir sənəd yoxdur.
3. Doğurdanmı bu əsər əfkarı-ümumiyyənin fikrini bütünüylə dəyişməyə, yəhudi tacir arxetipini yerlə bir etməyə qadirdir?
İddia budur ki, “Hacı Qara”nın populyarlığı ilə “Venesiya taciri” unutdurulmağa çalışılırdı. XVI əsrin dünya klassikini hələ öz ölkəsində yazar olaraq tanınmayan bir gənc müəllif unutduracaqmış! Axundov özündən 250 yaş böyük Şekspirlə mübarizə aparması Don Kixotun yel dəyirmanı ilə mübarizəsi kimi bir şeydir. Fikrimcə, kəskin praqmatik zəkası olan Axundov bunu bizdən daha yaxşı dərk edərdi. Axundov yalnız 1920-ci illərdə baş tutacaq əlifba islahatı ideyası ilə öz həmvətənlərini altmış ildən çox qabaqlamışdı. 1850-də dramaturgiyamızın əsasını qoymuşdu, ondan 33 il sonra dərk edilmişdi ki, bu məmləkətə bir teatr binası tikmək lazımdır. Belə bir zəka sahibi Şekspirlə bu müstəvidə yarışa bilərdimi?
4. “Hacı Qara” nə vaxt populyar oldu?
Axundov bu pyesi yazanda ölkədə teatrın əsası qoyulmamışdı. Onun əsəri hələ 1873-cü ilin mart-aprel ayında tamaşaya qoyulacaqdı. O da harada? Həsən bəy Zərdabinin dərs dediyi Bakı real gimnaziyasında! Hələ ölkədə teatr binası yoxdur. Bina 1883-cü ildə H.Z. Tağıyev tərəfindən tikiləcəkdi. Axundovun əsərlərinin 1850-60-larda Tiflisdə və Peterburqda ev tamaşalarında göstərildiyi faktı var, ancaq “Hekayət-i mərdi xəsis”in səhnələşdirilməsi yalnız 1873-cü ildə H. Zərdabi və tələbləri ilə birlikdə Bakıda gerçəkləşdirilmişdir.
5. “Hacı Qara” xüsusi şəkildə təbliğ olunmuşdu?
Axundov 1853-cü ildə komediyalarını və 1859-cu ildə bütün komediyaları və “Aldanmış kəvakib”i “Təmsilat” adı ilə kitab kimi nəşr etdirmişdi. Araşdıraq görək neçə nüsxəylə neçə dəfə nəşr olunmuşdu? İddianın məntiqi ilə bu əsər daha çox çap olunmalı, xüsusi təbliğ edilməli idi, varmı bununla bağlı mənbələr? Yoxdur. Mənbələr göstərir ki, Axundovun kitabı göstərilən illərdə bir dəfə olmaqla 1500 nüsxə nəşr olunub manat yarıma satılıb. Heç bir halda “Hacı Qara” əsəri müstəqil kitab kimi dərc edilib xüsusi təbliğ olunmayıb.
6. Bəs kitabdan öncə əsər yayılmışdımı?
Bəli, Axundov 1853-cü ildən etibarən komediyalarını özü rus dilinə çevirərək “Kavkaz” qəzetində nəşr etdirirdi. Amma burada hansısa xüsusi məqam yox idi. Axundov bütün komediyalarını və bir sıra yazılarını bu qəzetdə dərc etdirib.
7. Axundov həqiqətənmi Melkümü “ruhul-qüds” adlandırırdı?
Doğrudur. Nəinki “ruhul-qüds”, hətta bəzən “ruhi rəvanım” deyə ona xitab edirdi. Amma məsələnin mahiyyəti nədir? Bir şeyi deyib o birisini gizlətməzlər, Axundov ona niyə belə xitab edirdi? 1860-ların ortasındakı yazışmalarda görünür ki, onlar əsasən əlifba məsələsi ilə bağlı fikir alış-verişi aparıblar. Axundov üçün bu həssas məsələ idi. Hətta yeganə oğlu Rəşid Axundova yazdığı məktubda ona vəsiyyət edir ki, onun ölümündən sonra əlifba məsələsini öz öhdəsinə götürsün və “Kəmalüddövlə məktubları”nı nəşr etdirsin. Ata Axundov Tiflisdən Brüsseldəki oğul Axundova yazdığı məktubda bu iki şeyi vəsiyyət etmişdi. “Əkinçi” qəzeti vəsiləsi ilə H. Zərdabi ilə məktublaşan və depressiv bir ovqatda ömrünün sonuncu illərini yaşayan Axundovun ikisi ədəbi, biri şəxsi olan üç arzusu varıydı: “Kəmalüddövlə məktublarını” çap etmək, əlifba islahatını həyata keçirmək və oğlu Rəşidi evləndirmək. Heç birini reallaşdıra bilmədi.
Qısası,Axundov üçün əlifba məsələsi son dərəcə əhəmiyyətli idi. Bu səbəblə o, Mirzə Melkümlə fikir uyğunluğunda idi. M.Mülkümün də təklif etdiyi hürufat dəyişikliyi fikri vardı və o da öz əlifba islahatının israrçısı olub. İndi bir az da olsa aydın olurmu Axundov ona niyə “ruhi rəvanım” deyirdi? Buradan İstanbula qədər getmiş, sədrəzəm Fuad Paşa ilə görüşmüş, "Cəmiyyəti-elmiyyəyi-Osmaniyyə" kimi imparatorluğun önəmli elm dərnəyində müzakirə aparmış və yox cavabı almışdı. Axundov dərin bir məyusluq içindəydi, onun bu radikal fikri siyasi və dini müstəvidə kəskin tənqid olunurdu. Belə bir məqamda onunla bənzəri şəkildə düşünən birini tapmışdı. Onların bütün yazışmalarının əsas qayəsi əlifba məsələsi olub. Axundov Melkümə ədəbiyyat müzakirə edəcək qədər qiymətli bir adam kimi baxmayıb, o ki qaldı ondan sifariş alıb ədəbi mətn yazsın. Yazışmalarda nə "Hacı Qara", nə də digər pyeslər haqqında söhbət yoxdur.
8. İddia olunur ki, “Mirzə Melküm eyni zamanda Mirzə Fətəli Axundovun ruhani müəllimi idi”. Elə idi mi?
“Ruhul qüds” ifadəsinin məntiqini bir az əvvəl izah etdim. İndi bir sitat da gətirim. Axundov belə yazır:
“Ruhül-qüds həzrətləri Mirzə Melkum xandır ki, onun əsərlərini oxuyarkən mənə üz verən sonsuz sevinc, vəcd təsirinin nəticəsində bu ləqəbi ona mən vermişəm” (s.110)
Söhbət Melkümün ona əlifba islahatlarına dair göndərdiyi yazılardan, kitablardan gedir. Hətta o avropalı müəlliflərin də əlifba ilə bağlı fikirlərini Axundova göndərir, bu barədə müzakirələr aparırdılar. Bir daha altından xətt çəkərək qeyd edim ki, onlar arasındaki təməl söhbət əlfiba ilə bağlı idi. “Ruhani müəllimi idi” demək Axundovun bioqrafiyasını yaxşı bilməməkdən irəli gələn səhvdir. Yeniyetmə dövründə çox güman himayəsində böyüdüyü Axund Ələsgərin təsiri ilə ruhani olmaq istəyən Axundov 1832-ci ildə bu fikirdən artıq uzaqlaşmışdı. Həmin ildə Gəncədə tanış olduğu, ölərkən onun ayaqlarının altında basdırılmasını vəsiyyət etdiyi müəllimi Mirzə Şəfi onun bu fikrini çoxdan dəyişdirmişdi. Axundovun ömrüncə hörmətlə andığı müəllimi Mirzə Şəfi idi. Onun da fikirləri və Axundova təsiri bilənən bir məsələdir.
9. Axundov ona sifariş verdiyi iddia olunan Melkümlə nə zaman tanış olmuşdu?
Əslində, bu suala əvvəldən cavab verib məsələni həll etmək olardı. Amma, ancaq, lakin, fəqət! Bu iki şəxs ilk dəfə 1863-cü ildə tanış olublar! Yəni “Hekayət-i mərdi xəsis” pyesinin yazılmasından 11 il sonra! 1868-ci ilin sentyabrında yazılan bir məktubdan sitata baxaq.
Axundov yazır:
“İstanbulda görüşüb dost olduğum Melküm xan bu son zamanlarda həmen məsələni təzələmiş va özünün çap əlifbasından bir nüsxə mənə göndərmişdir”. (Bax: Mirzə Fətəli Axundzadə, “Əsərləri”, III cild, Şərq-Qərb, Bakı 2005, s. 77.)
Axundov ondan “İranın Konstantinopoldaki səfarətxanasında müşavir vəzifəsində çalışan, mənim layihəmdən vəcdə gələn və müsəlman əlifbasını dəyişdirmək haqqındakı fikirlərimi təqdir eden” şəklində bəhs edir.
Mirzə Melküm İstanbulda tərtib etdiyi əlifbaya əsaslanan bir qəzet nəşr etdirmək istəyirdi. Tez-tez bu əlfiba haqqında Axundovun fikirlərini alırdı. Axundov onun vasitəsi ilə Osmanlı paşalarının məsələyə münasibətini öyrənirdi. Hər ikisinin əlifbadakı islahatlara dair fikirləri onların ortaq nöqtəsi idi. Bundan başqa onlar heç bir müstəvidə kəsişmirdilər.
İndi elə bir fikir yaradılır ki, guya haradansa bizə məlum olmayan yeni fakt tapılıb. Guya kimsə faktı gizlədirmiş. Axundov özü Melkümə belə yazırdı:
“Mənim bütün məktublarımı əvvəldən axıra qədər xüsusi bir dəftərə köçürüb saxlayın ki, biz öldükden sonra gələcək nəsillər üçün tarixi və əntiqə sənədlər olacaqdır”. (Eyni mənbə, s.140)
Axundovun Melkümə yazdığı başqa bir məktubda onun əlifbaya verdiyi önəm özünü tam şəkildə göstərir:
“Nə qədər ki, mən sağam, əlifba fikrindən və onu həyata keçirmək arzusundan ayrıla bilməyəcəyem. Siz bu yolda çox zəhmət çəkib, böyük pullar xərclədiyiniz kimi, mən də on ildən artıqdır ki, bu yolda ağır zəhmətlərə və böyük xərclərə qatlaşmışam. İşin başlanğıcında sevindiyimdən hər bir tələbəyə bir əşrəfi, dəftərimdə qeyd etdiyime görə, ənam adı ilə cəmi həştad əşrəfi bağışlamışam ki, yeni əlifbanı öyrənsilər. Bir bu qədər pul da xoşxət mirzəlarə vermişəm ki, yeni əlifbanın bir çox surətlərini çıxarsınlar. İstanbula gedib-gəlmək üçün beş yüz manat xərcim çıxmışdır. Hətta bu gün belə, bu məsələ ilə əlaqədar olan yazılara, poçt ve katiblərə əlmuzduna gedən xerclərdən bir gün də olsun, asudə və rahat deyiləm” (s.133)
Problem nədir?
Məsələ yazının müəllifi, onun şəxsi çərçivəsində olsaydı heç bu yazını da yazmazdım. Sadəcə onun kimi özünü tənqid prinsipi ön planda olan maarifçilik hərəkatına sağlam təfəkkürlə yanaşmayanlar az deyil. İki əsr sonra gərək tənqid etdiyin müəllifin prototipinə çevrilməyəsən. Bəşəriyyət beləcə hər şeyi təzədən, ibtidaidən başlasaydı indi tunc dövründə olardıq, ya olmazdıq. Problem dördüncü sənaye inqilabı dövründə bir saniyə gecikmənin belə bədəli varkən, bizi iki əsr geriyə çəkməyə çalışan düşüncədir. Problem cəmiyyətin heysiyyət damarını tutub, bəlli şablonlar üzərindən hərəkət edən düşüncədir.
Bilənlər bilir, bu yazı vasitəsi ilə ilk dəfə mənimlə tanış olanlar üçün deyim ki, ədəbi-mədəni tariximizdə bütləşdirmənin qəti əleyhinə olan biriyəm. Sovet dövrü ədəbiyyatşünaslığın problemlərini də mənə izah etmək əbəs işdir. Heç şübhəsiz bütün ədiblər kimi Mirzə Fətəli Axundovun da kiminə görə doğru, kiminə görə yanlışları vardı. Amma səslənən iddia indiki arqument(sizliy)i ilə lətifədən başqa bir şey deyil.
Axundovun bütün məktublarını oxumaq üçün link: https://achiqkitab.aztc.gov.az/az/file/view/mirze-feteli-axundzade-3-cu-cild-55962a77792df.pdf
