Kuklaxana

Henrik İbsenin “Oyuncaq ev” pyesi haqqında

Əvvəli ötən sayımızda…

Bu dəm Kroqstaddan daha bir məktub gəlir. Məktubda deyilir ki, o, Noraya qarşı iddiasından geri çəkilir.

Torvaldın əhvalı dərhal dəyişir: onlar qurtuldular! Torvald sevincək Noranı bağışladığını, bundan sonra hər şeyin əvvəlkindən də yaxşı olacağını söyləyir.

Ancaq amansız situasiya artıq sözünü deyib, Nora üçün həqiqət anı yetişib. Qadın artıq anlayıb ki, ərindən ötrü ən vacibi uşaqlarının anası, onun şərəf-ləyaqəti deyil, vəzifə, karyeradır. Halbuki o, cinayətə məhz ərini xilas eləmək üçün əl bulamışdı. İndi Torvald həmin cinayəti öz boynuna götürüb Noranı məsuliyyətdən qurtara bilərdi. Ancaq belə olmadı, o, zərərçəkmiş qismində yalnız özünü tanıdı. Noranın fədakarlığı, illər boyu çəkdiyi əzab onun bir neçə dəqiqəlik həyəcanına, qorxusuna tən gəlmədi. Ər-arvad arasında mənəvi bağ qırıldı.

Əslində, o bağ əzəldən olmayıb. Atası da, əri də Noraya yalnız yaraşıqlı gəlincik, oynatmaqdan zövq aldığı oyuncaq kimi baxıb. Hər iki münasibətdə Noraya yalnız obyekt statusu verilib, onun subyektiv varlığı kimsəni maraqlandırmayıb. Ata evində Nora atasının, ər evində ərinin kuklası olub. O da öz övladlarını uşaqlığında atasının aldığı kuklalar kimi əzizləyib. Nora indi anlayır ki, əri onun varlığını yox, onu sevməyini sevib, onun bir dilsiz-ağızsız, iradəsiz, kimliksiz oyuncaq kimi yiyəsinə təslim olmasına, itaət göstərməsinə vurulub.

Bunları anlayan anda qadın üsyana qalxır. Əslində, onun üsyanı nə ataya, nə də ərə qarşıdır, onun üsyanı öz taleyinə qarşıdır. Axı bu tale ona heç vaxt qulaq asmayıb, onun rəyini soruşmayıb, onu insan cərgəsinə qatmayıb. Üç uşaq anası Nora bu yaşa çatana qədər özündən xəbərsiz yaşayıb, özünü tanımayıb, yalnız xoşbəxt oyuncaq kimi bir qucaqdan o birinə ötürülüb.

***

Torvaldın şantaj qarşısında dizlərinin titrədiyi an Noranın məhəbbətinə xitam verilir. Qadın bunu ərinin üzünə açıq söyləyir. Halbuki şantaj məktubu oxunduğu ana qədər Nora ərini yuxuya verib özünü qaranlıq sularda batırmağa hazırlaşırdı. Torvald onu dilə tutmağa, peşmanlığını büruzə verməyə, özünə bəraət qazandırmağa nə qədər çalışsa da, Noranın fikrini dəyişə bilmir. Qadın qərarında qətidir: o, ərini də, övladlarını da qoyub ata evinə qayıdır. İndən belə onun Torvaldla bir dam altında yaşamağı zinakarlıqdan başqa bir şey deyil. Onlar artıq bir-birinə yad adamlardır.

Noranın qəfil qərarı Helmeri Kroqstadın şantajından pis hala salır. Noradan bir qaşıq ümid umsa da, Torvald qadının qırımından məsələnin nə qədər ciddi olduğunu anlayır. (Artıq keçmiş) arvadından yenidən qovuşmalarının haçansa mümkün olub-olmayacağını soruşanda Nora ona belə cavab verir: belə bir dönüş yalnız möcüzə nəticəsində baş tuta bilər.

Qadın öz halal mülkündən başqa ərindən heç nə istəmir, barmağındakı üzüyü belə qaytarıb ata evinə dönür. Noranın özüylə baş-başa qalmağa, özünü tanımağa, həyatının mənasını, öz mahiyyətini dərk eləməyə böyük ehtiyacı var.

Onun sonrakı taleyi, axtardığını tapıb-tapmadığı, istədiyinə çatıb-çatmadığı ilə bağlı yalnız ehtimallar irəli sürmək olar...

***

On doqquzuncu əsrin ikinci yarısında qadın emansipasiyası mövzusunu səhnəyə gətirmiş “Oyuncaq ev” (baş qəhrəmanın xatirinə “Nora” da adlandırılır) pyesinə görə Henrik İbsen feminizmin bayraqdarı sayılır. Qadın təəssübkeşliyini kişi düşmənçiliyi kimi qələmə verən saxta feministlərin, qondarma qadınşünasların nəzərinə bir daha çatdırmaq istərdim ki, qadın hüquqları uğrunda hamıdan əvvəl mübarizəyə qalxan məhz belə böyük kişilər - yazıçılar, maarifçilər, ziyalılar olub.

Qadının haqqını tapdalayan, ona zülm verən kişi nədənsə tez gözə çarpır, ancaq qadını köləlikdən qurtarıb azadlığına qovuşduran, onun hüquqlarını öz haqları səviyyəsinə qaldıran, onu yenidən yaradan kişilərin qədri-qiyməti heç də hər zaman layiqincə bilinmir. Uzağa getməyib elə Azərbaycan ədəbiyyatının Axundovdan üzübəri təqribən yüz yetmiş illik keçmişinə nəzər salsaq, orada nə qədər parlaq qadın obrazına, qadınların əsarətdən azad olunması yönündə nə qədər çağırışa, nə qədər konkret əmələ rast gələrik. Əgər böyük kişilər qadınların haqqı uğrunda o haqqı danan zalım kişilərlə savaşmasaydı, qadın min il də keçsə, haqqını ala bilməzdi. İndi bunu çoxları unudub, indi artıq kişilərin haqqı uğrunda, kişiliyin statusu uğrunda mübarizə aparmağa ehtiyac yaranıb...

Nora evindən, ailəsindən ona görə ayrılmır ki, atası, ya əri ona işgəncə verib, yaxud onda kişi cinsinə dərin nifrət yaranıb. Əksinə, o hər iki evdə isti münasibət, xoş güzəran, qayğı görüb. Qadın bədxərclik eləyəndə belə Torvald onun qəlbinə dəymir, sadəcə, yumşaq dillə onu başa salır ki, sağa-sola pul xərcləmək üçün çox da münasib vaxt deyil, o vaxt hələ bir müddət sonra gələcək. Noranın problemi sosial problem deyil, əksinə, onu qarşıda daha zəngin həyat, daha parlaq rifah gözləyir.

***

Böhran məqamında qadına əyan olan budur ki, o, müstəqil varlıq yox, hansısa canlıya qoşulmuş cansız arabadır. Hərçənd onun da kişi kimi, amma kişi ruhundan fərqli ruhu (məhz qadınlıq ruhu!), mənəvi təbiəti var. Noraya əyan olur ki, əriylə arasındakı münasibət sevgi deyilmiş, bir tərəfin o biri tərəfə yiyələnməsi, onu özəlləşdirməsi, öz bədəninin, bəli, məhz bədəninin bir parçasına çevirməsiymiş. Saf sevgi, həqiqi məhəbbət yalnız iki ruhun, iki fərqli başlanğıcın, iki qütbün təmasından, iki qəlbin kontaktından yarana bilər, bundan ötrüsə hər iki tərəf öz qəlbini tanımalı, ruhunun hökmünə təslim olmalıdır. Bir-birinə yox, məhz hər tərəf öz ruhunun hökmünə! Yalnız o zaman könüllər arasından sərhəd götürülə bilər.

Noranın öz ruhu, öz düşüncəsi, öz dünyagörüşü vardımı? Əlbəttə, yox. Onun sələmə girib Torvaldı xilas eləməyi də şüurlu mənəvi aktdan çox kölə sədaqəti, yiyəsinin malını özgələrdən (bu halda ərinin canını əcəldən) qoruyan nökərin canfəşanlığı, İvan İliçin ayaqlarını öz çiyninə qaldırıb ağasının ağrılarını azaldan Gerasimin müti, avam mərhəmətidir.

Nora özünü tanıyıb qadınlığını dərk eləsə, Torvalda qayıdacaqmı? Çətin. Bundan ötrü Torvaldın da mənəvi təkamülü baş verməlidir, İbsenin qəhrəmanı müəllifinin özü kimi bir kişiyə çevrilməlidir, hərçənd o zavallıda bu qüdrətin əlamətləri əsər boyu sezilmir.

Dostoyevskinin dul arvadı, dahi ərinə sədaqətini ömrünün sonunacan qorumuş Anna Qriqoryevna ona ərə getməyi məsləhət görənlərə cavab kimi gündəliyində yazırdı: “Axı Fyodor Mixayloviçdən sonra kimə ərə getmək olar? Olsa-olsa Tolstoya, o da ailəlidir”. Qadının özünü dərk eləməsi, öz təyinatını anlaması, öz ruhunun zirvəsinə ucalıb, əbədi gəlin kimi sevdiyinin ruhuna köçməsi bax buna deyərlər! Dünyanın məlum tarixindən neçə belə misal gətirmək olar?

Ümid eləyək ki, Noranın da axtarışları onu aparıb Henrik İbsenin qapısına çıxaracaq, dahi sənətkar onun yenicə dil açmış ruhuna aşiq olub həyatından əsər yazacaq. Yeri gəlmişkən, Noranın prototipinə belə bir xoşbəxtlik üz vermişdi...

***

Henrik İbsenin adı Şekspir, Şiller, Kalderon, Strindberq, Şou, Hauptman, Çexov kimi nəhəng dramaturqlarla bir sırada çəkilir. Onu Avropa ədəbiyyatında yeni dramın banisi sayırlar. On doqquzuncu əsrdə dram sənətinə həm məzmun, həm üslub baxımından yenilik gətirmək onun qismətinə düşüb. Dramaturqun haqqında danışdığımız əsəriylə yanaşı “Per Günt”, “Hedda Qabler”, “Vəhşi ördək” kimi pyesləri dünya səhnələrini, ekranlarını bu gün də dolaşmaqdadır.

İbsenin zamanında Norveç dili hələ müstəqil ədəbi diltək formalaşmamışdı, skandinav dillərinin bir ləhcəsi sayılırdı. Onun qələminin qüdrətinə şəkk gətirməyən kral sarayı kiçik xalqın böyük sənətkarının Avropanın aparıcı ölkələrinə bir növ ezam olunması üçün hər cür şərait yaradandan sonra İbsen ömrünün iyirmi beş ilini Almaniyada, İtaliyada keçirdi, bu müddət ərzində Romada, Münhendə, Drezdendə yaşadı.

Həmin illərdə İbsenin şedevrləri yarandı, əsərləri arealı geniş olan dillərə çevrilib cəmi Avropada yayıldı. Bundan sonra Norveç dili ayrıca status qazandı, Norveç xalqı özünün mənəvi-linqvistik sərhədlərini cızmağa başladı.

O vaxtdan Norveç dünyanın aparıcı ədəbiyyat ölkələri sırasına qoşulub, neçə-neçə norveçli yazıçının adı qitələrə ün salıb, neçəsi Nobel mükafatına layiq görülüb. Bütün bu uğurların təməli Henrik İbsenin əlləriylə qoyulub. Şübhə yoxdur ki, Norveç dövlətinin dünən, bu gün qazandığı uğurlarda da böyük dramaturqun əvəzsiz payı var.

Bir azman yazıçının, ziyalının varlığı bütöv bir xalq üçün görün nə deməkdir...

F.Uğurlu