Bakı. Trend:
Qərbin siyasi mənzərəsi ciddi dəyişikliklərə məruz qalır. ABŞprezidenti Donald Tramp ilə Ukrayna lideri Vladimir ZelenskininOval kabinetdəki gərgin qarşıdurması beynəlxalq diplomatik sahədəəsl dalğalanma yaratdı. Bu hadisə Vaşinqtonla Avropa müttəfiqləriarasındakı artan fikir ayrılıqlarını açıq şəkildə nümayiş etdirdi.Avropa İttifaqının siyasi elitası dərhal reaksiya verərək,Ukraynaya birmənalı dəstək ifadə etdi və öz stratejiprioritetlərini yenidən nəzərdən keçirməyə ehtiyac olduğunuvurğuladı. Bu böhran yalnız Qərbin birliyini sarsıtmır, həm dəqaydalara əsaslanan qlobal nizama ciddi təhlükə yaradır.
Oval kabinetdə baş verən qarşıdurma Avropanın stratejitərəfdaşlıq modelinin çat verdiyinin açıq siqnalına çevrildi. Ənqorxulusu isə odur ki, artıq Avropa Rusiyaya qarşı ABŞ-ın dəstəyiolmadan dayanmaq məcburiyyətində qala bilər.
Həftənin əvvəlində ABŞ BMT-nin Rusiyanın Ukraynadakı hərbiəməliyyatlarını pisləyən qətnaməsinə qarşı çıxanda və Moskva iləPxenyanın yanında yer alanda, Avropa paytaxtlarında transatlantikmünasibətlərin dərin böhran keçirdiyi barədə narahatlıqlarsəsləndi. Ancaq Oval kabinetdə Trampın Zelenskini açıq şəkildədanlaması ilə artıq hər şey tam aydın oldu: əvvəlki etimad tamamiləməhv edilib.
İqtisadi böhranlar və hərbi münaqişələr zamanı soyuqqanlılığınıqoruyub saxlayan Avropa rəsmiləri bu dəfə ciddi təşvişiçindədirlər. Çünki II Dünya Müharibəsindən sonra Avropa İttifaqıvə ABŞ-ı yalnız siyasət deyil, eyni zamanda ortaq dəyərlərbirləşdirirdi. İndi isə bu əlaqələr zəifləyir.
Tramp administrasiyası son onilliklər ərzində transatlantikalyansa ən ciddi zərbəni vurdu. Fransa prezidenti Emmanuel Makron,Böyük Britaniyanın baş naziri Keir Starmer və Avropa Komissiyasınınrəhbəri Ursula fon der Lyayen baş verənləri Avropa üçün“nəsillərarası çağırış” adlandırdılar. Böhrana cavab olaraq AİUkraynaya 20 milyard avro həcmində təcili hərbi yardım paketiayırmağa hazırlaşır. Lakin bu, Avropanın təhlükəsizliyini tam təminetməsi üçün lazım olan resursların yalnız kiçik bir hissəsidir.
Uzun illər boyu Avropa İttifaqının müdafiə sistemindəkizəifliklər barədə müzakirələr aparılıb. İndi isə Avropanın əvvəllərgöstərmədiyi siyasi iradəyə ehtiyacı var. Yeni reallıqlara sürətləuyğunlaşmaq isə ciddi suallar doğurur. Əgər ABŞ həqiqətən dəUkraynaya fəal dəstək verməkdən imtina etsə, bu müharibə Kiyevəməcburi şəkildə qəbul etdirilən bir sülh sazişi ilə yayın sonunaqədər başa çata bilər.
Tarixən unikal olan transatlantik münasibətlər artıq dəyişir. Buittifaq uzun müddət qarşılıqlı etimad, ümumi maraqlar və qarşılıqlıöhdəliklər əsasında möhkəmlənirdi. Xüsusilə də, Şərqi Avropaölkələrinin NATO və Aİ-yə qoşulmasından sonra bu əməkdaşlıq daha dagüclənmişdi. Lakin indi ABŞ-ın siyasəti getdikcə dahaproqnozlaşdırılmaz olur.
Şərqi Avropa ölkələri üçün ABŞ uzun illər azadlıq vətəhlükəsizliyin rəmzi olub. Lakin Tramp, vaxtilə Sovet İttifaqındanBerlin divarını yıxmağı tələb edən Ronald Reyqanın mirasını inkaredərək, indi Ukraynanı faktiki olaraq Rusiyaya təhvil verməyəhazırdır. Bu yalnız ABŞ-a olan etimadı deyil, eyni zamanda bütünbeynəlxalq nizama olan inamı da sarsıdır.
Tramp və Zelenski arasındakı son konfrontasiya ABŞ xaricisiyasətinin getdikcə daha dəyişkən və ziddiyyətli olmasının növbətisübutudur. Dünən Vaşinqton "lazım olduğu qədər" Ukraynanıdəstəkləyəcəyini bildirirdisə, bu gün artıq Kiyevi tamamilə kənardaqoyaraq müharibəni tez bir zamanda yekunlaşdırmağa çalışır. BuAvropa paytaxtlarında ciddi təşvişə səbəb olub, çünki Avropaliderləri qorxur ki, Trampın siyasəti Rusiyanın cilovlanmasınayönəlmiş bütün səyləri puça çıxaracaq və Avropa təhlükəsizliyinisarsıdacaq.
Oval kabinetdə baş verən insidentdən dərhal sonra Aİ liderləriZelenskiyə tam dəstək ifadə etdilər. Almaniyanın xarici işlərnaziri Annalena Berbok bunu “bəşəriyyətin yeni barbarlıq dövrünəqədəm qoyması” kimi qiymətləndirərək, "qaydalara əsaslananbeynəlxalq sistemin güclülərin özbaşınalığından qorunmaq üçünmübarizə apardığını" bildirdi. Polşa baş naziri Donald Tusk"Ukraynanın tək olmadığını" vurğuladı, Fransa prezidenti EmmanuelMakron isə fövqəladə çıxış edərək Parisin Kiyevə dəstəyinindəyişməz olduğunu bəyan etdi.
Avropa indi çətin seçim qarşısındadır: ya müstəqil hərbi vəiqtisadi institutlarını gücləndirməklə birlikdə hərəkət etməli, yada Vaşinqtonun proqnozlaşdırılmayan qərarlarından asılı vəziyyətdəqalmalıdır.
ABŞ və Aİ arasındakı münasibətlərin daha da pisləşməsi ticarətəməkdaşlığına ciddi ziyan vura bilər. Avropa Komissiyasınınməlumatına görə, 2023-cü ildə Aİ ilə ABŞ arasında ticarətdövriyyəsi 1,6 trilyon avro, qarşılıqlı investisiyalar isə 5,3trilyon avro təşkil edib. Lakin Tramp artıq Avropa ixracatına yenirüsumlar tətbiq etməklə hədələyir. Bu isə Avropa İttifaqının cavabtədbirlərini qaçılmaz edir. Avropa Komissiyası artıq ABŞ-dan idxaledilən məhsullara qarşı sanksiya tətbiq etmək üçün siyahıhazırlayır.
İqtisadi münaqişənin dərinləşməsi Avropanı yeni bazarlaraxtarmağa və digər tərəfdaşlarla əlaqələri gücləndirməyə vadaredir. Aİ artıq Kanada, Latın Amerikası və Asiya ölkələri iləəməkdaşlığını genişləndirmək üzərində işləyir ki, ABŞ-dan asılılığıazaltsın. Lakin Vaşinqtonla münasibətlərin soyuması Qərbin Çinləbağlı siyasətində koordinasiyanı da zəiflədə bilər.
Qərbin gələcəyi Trampın siyasətinə və Avropanın yeni reallıqlaranə dərəcədə tez uyğunlaşacağına bağlı olacaq. ABŞ artıq əvvəlkikimi Avropanın qoruyucusu rolunu yerinə yetirmək istəmir. Bu isəAvropanı indiyə qədər alışmadığı bir situasiyaya – öztəhlükəsizliyinin qarantına çevrilmək məcburiyyətinə gətiribçıxarır.
Avropanın yeni müdafiə düzəni
Mövcud böhranın ən həssas məqamlarından biri müdafiəsiyasətidir. Avropa uzun illər ABŞ-ın hərbi çətiri altındatəhlükəsizliyini təmin edirdi, lakin indi bu yanaşmanı yenidənnəzərdən keçirməyə məcburdur. Bloomberg nəşrinin qeydetdiyi kimi, Avropa ölkələri artıq gələn ildən etibarən müdafiəbüdcələrini ÜDM-in 3%-nə qədər artırmalıdırlar. Əgər münaqişələrdaha da şiddətlənərsə, bu göstərici 7%-ə çata bilər. Bu isə Avropaİttifaqının strateji prioritetlərində fundamental dəyişikliyiqaçılmaz edir.
Hazırkı vəziyyət Böyük Britaniyanı da Avropaya yaxınlaşdırır.Brexit-dən sonra London Aİ-dən uzaqlaşmışdı, lakin Trampın siyasətitəhlükə yaratdığı üçün Britaniya ilə Aİ arasında əməkdaşlıq yenidəngündəmə gəlib. Böyük Britaniyanın baş naziri Keir Starmer, Avropailə "yeni alyans" yaratmağın və qitənin təhlükəsizliyini birgəqorumağın vacibliyini bildirib.
Buna baxmayaraq, Avropanın müdafiəyə daha çox vəsait ayırmaqistəməsi, onun qısa müddətdə tam müstəqil hərbi gücə çevrilməsianlamına gəlmir. ABŞ-ın kəşfiyyat, kosmik texnologiyalar və döyüşmeydanında rabitə sistemləri sahəsində unikal imkanları var. ƏgərTramp Ukraynaya dəstəyi tamamilə dayandırsa, bu, Avropanın müdafiəsistemində kritik boşluqlar yaradacaq.
Avropa ABŞ-ı tam əvəz edə biləcəkmi?
Ukraynaya Avropanın dəstəyi ciddi məhdudiyyətlərlə üzləşəcək,hətta Aİ dövlətləri resurslarını tam səfərbər etsələr belə. Əsasboşluqlar təkcə maliyyələşmə və silah istehsalında deyil, həm dəkəşfiyyat, peyk sistemləri və döyüş meydanı üçün qabaqcıl rabitətexnologiyalarında özünü göstərir. Bu sahələrdə ABŞ-dan asılılıqçox yüksəkdir. Əgər Tramp Ukraynaya yardımı azaltsa, bu itkilərgeri dönməz ola bilər.
1. Maliyyə boşluğu
Avropa İttifaqı artıq Ukraynanı maliyyələşdirməkdə çətinlikçəkir. 2024-cü ilin əvvəlində ABŞ Kiyevə 75 milyard dollardan çoxhərbi yardım edib, Aİ və üzv ölkələrin ümumi töhfəsi isə 50 milyardavro civarındadır. Lakin unudulmamalıdır ki, ABŞ-ın yardımı təkcəpulla məhdudlaşmır, o, həm də Ukrayna üçün həyati əhəmiyyət daşıyansilah-sursat tədarükünü öz üzərinə götürüb.
Avropa bu maliyyə boşluğunu doldurabiləcəkmi?
- Almaniya - Ukraynanın əsas Avropa donoruolaraq təxminən 17 milyard avro hərbi yardımayırıb, lakin daha çox vəsait ayırmaq büdcəməhdudiyyətlərinə görə çətinləşir.
- Fransa və İtaliya - dəstəklərini artırmağaçalışırlar, lakin ABŞ-ın tədarük etdiyi kritik silahlarıtam əvəz edə bilməzlər.
- Şərqi Avropa ölkələri - Polşa və ÇexiyaUkraynaya silah verməyə hazırdırlar, lakin onların müdafiəbüdcələri də məhduddur.
Üstəlik, Avropanın iqtisadiyyatı hazırda inflyasiya və sosialxərclərin artımı səbəbindən çətin dövrdən keçir, bu da Ukraynayadavamlı maliyyə dəstəyini sual altına qoyur.
2. Sənaye boşluğu
Avropa mərmi istehsalını artırmağa çalışır, xüsusilə 155 mm-likartilleriya mərmilərinin istehsalını, lakin bu sahədə ciddigecikmələr var. Aİ 2023-2024-cü illərdə Ukraynaya 1 milyonartilleriya mərmisi verməyi vəd etmişdi, lakin cəmi 300 min mərmigöndərə bildi.
Əsas problemlər:
- Məhdud istehsal gücü – Aİ ölkələri istehsalıgenişləndirmək üçün əlavə investisiyalar yatırsalar belə,lazımi həcmdə istehsal üçün ən azı 2-3 il tələbolunur.
- Xammal çatışmazlığı – Barıt və partlayıcımaddələr Avropada yetərli həcmdə istehsalolunmur.
- Logistika problemləri – Avropanın hərbisənayesi mərkəzləşdirilməmiş və fərqli ölkələrə səpələnmişolduğu üçün istehsal və tədarük prosesi gecikir.
Əgər ABŞ hərbi yardımı dayandırsa, Ukrayna təkcə mərmi qıtlığıilə deyil, həm də uzaq mənzilli raketlər, hava hücumundan müdafiəsistemləri və tanklar kimi yüksək texnologiyalı silahlarınçatışmazlığı ilə üzləşəcək.
Avropa özünü müdafiə edə biləcəkmi?
Hətta Avropa Ukraynaya silah tədarükünü artıra bilsə belə,ABŞ-ın təmin etdiyi kəşfiyyat, kosmos və döyüş rabitəsisistemlərini əvəz etmək daha çətin olacaq.
Bu sahələrdə əsas boşluqlar:
- Peyk məlumatları və kəşfiyyat – ABŞ-ınNRO (Milli Kəşfiyyat İdarəsi) peykləri Rusiyaqoşunlarının hərəkətini izləyir və Kiyevə real vaxt rejimindəməlumat ötürür. Aİ-nin bu səviyyədə imkanları yoxdur.
- Rabitə sistemləri – Ukrayna Starlinkvə Wideband Global SATCOM kimi ABŞ sistemlərinə güvənir.Avropanın müstəqil hərbi rabitə şəbəkəsiyoxdur.
- Döyüş idarəetmə sistemləri – UkraynaAdvanced Field Artillery Tactical Data System (AFATDS) vəJADC2 kimi ABŞ sistemlərindən istifadə edir. Avropa busahədə hələ çox geri qalır.
Bütün bunlar göstərir ki, Avropa öz təhlükəsizliyini tam təminetmək üçün illərlə vaxt və trilyonlarla avro investisiya tələbedəcək.
Əgər Tramp ABŞ-ın dəstəyini tamamilə dayandırsa, Avropa dərinbir böhran içində qalacaq. Ukraynanın müdafiəsi üçün həyatiəhəmiyyət daşıyan sistemlərin əvəzedilməsi illər alacaq, bu isəMoskvanın mövqeyini xeyli gücləndirəcək.
Nəticə: Avropa müdafiə qabiliyyətini gücləndirməyə çalışsa da,qısa müddətdə ABŞ-ın hərbi gücünü əvəz etməsi qeyri-mümkündür.Bunun üçün təkcə büdcə artımı deyil, həm də sistemli hərbi-sənayevə texnoloji infrastruktur qurulmalıdır. Lakin zaman Avropanıntərəfində deyil. Ukrayna üçün qərarlar yaxın aylarda verilməlidir,Avropa isə hələ buna hazır deyil.
3. Kəşfiyyat, kosmos və rabitə sahəsindəboşluqlar
Avropanın Ukraynaya tədarük edə bilməyəcəyi ən mühüm dəstəkformalarından biri rabitə və kəşfiyyat infrastrukturudur. Ukraynadöyüş meydanında ABŞ-ın peyk, dron və kiberkəşfiyyattexnologiyalarına kritik dərəcədə bağlıdır.
Kəşfiyyat dəstəyi
Pentaqon müntəzəm olaraq Ukraynaya ən qabaqcıl kəşfiyyatsistemlərindən əldə edilən məlumatları ötürür, o cümlədən:
- ABŞ Milli Kosmik-Kəşfiyyat İdarəsinin (NRO) peykləri, Rusiyaqoşunlarının hərəkətini real vaxt rejimində izləyir.
- Qlobal radio-kəşfiyyat sistemi (NSA və Mərkəzi Kəşfiyyatİdarəsi - CIA vasitəsilə), Rusiya hərbi qüvvələrinin rabitəsinidinləməyə və şifrələrini açmağa imkan yaradır.
- RQ-4 Global Hawk pilotsuz uçuş aparatları, döyüş meydanındacanlı məlumat ötürərək Ukrayna qüvvələrinə düşmənin yerləşməsibarədə kritik kəşfiyyat təqdim edir.
Əgər ABŞ bu məlumatları ötürməyi dayandırsa, Ukrayna ordusudöyüş meydanında operativ qərarlar vermək və düşmənin hərəkətlərinəçevik reaksiya göstərmək imkanını itirəcək.
Kosmik dəstək
Starlink peyk interneti sisteminin Ukraynanın hərbi rabitəsiüçün həyati əhəmiyyət daşıdığı məlumdur. Lakin ABŞ təkcə butexnologiyanı deyil, həm də Wideband Global SATCOM adlı hərbi peyksistemini təmin edir, bu isə komandaların təhlükəsiz rabitəimkanlarını genişləndirir.
Avropa bu sahədə ABŞ-ı əvəz edə bilərmi?
- Fransa və Almaniyanın məhdud peyk imkanları var, lakin busistemlər bütün döyüş meydanını əhatə edə bilmir.
- Aİ döyüş meydanı üçün real vaxt rejimində peyk məlumatı ötürəbiləcək hərbi infrastruktur yaratmayıb.
Əgər ABŞ Ukraynanın peyk məlumatlarına və döyüş rabitəsistemlərinə çıxışını məhdudlaşdırsa, bu, Ukrayna ordusununbölmələri arasında koordinasiyanı ciddi şəkildə zəiflədə bilər.
Döyüş rabitəsi və idarəetmə sistemləri
Ukrayna ABŞ-ın döyüş idarəetmə sistemlərinə kritik dərəcədəbağlıdır və bu texnologiyalar olmadan qoşunların koordinasiyasıiflic ola bilər. Əsas sistemlər bunlardır:
- AFATDS (Advanced Field Artillery Tactical Data System) –artilleriya atəşinin dəqiq koordinasiyasını təmin edir.
- JADC2 (Joint All-Domain Command & Control) – müxtəlif məlumatmənbələrindən gələn informasiyanı inteqrasiya edərək vahid komandaidarəetməsi formalaşdırır.
Əgər ABŞ bu sistemlərin istifadəsinə məhdudiyyət qoysa, Ukraynaordusu döyüş əməliyyatlarını effektiv planlaşdırmaq və idarə etməkimkanını itirəcək. Avropada isə bu texnologiyaları operativ şəkildətətbiq edə biləcək alternativ sistemlər mövcud deyil.
ABŞ olmadan Avropa Ukraynaya eyni səviyyədə dəstək verəbilərmi?
Açıq şəkildə yox.
Hətta Aİ Ukraynaya maliyyə və silah tədarükünü artırsa belə,kəşfiyyat, peyk rabitəsi və döyüş idarəetmə sistemlərində ABŞ-ınyerini doldura bilməz.
Bütün bunlar ABŞ-ı Ukrayna üçün əvəzedilməz bir hərbi müttəfiqəçevirir. Əgər Tramp həqiqətən də ABŞ-ın hərbi yardımını azaltsa vəya dayandırsa, Avropa illərlə həll edilə bilməyəcək çətinliklərləüzləşəcək.
Bu isə Ukraynanın hərbi vəziyyətini kritik dərəcədə zəiflədəcəkvə Rusiya üçün strateji üstünlük yaradacaq.
Transatlantik alyansın gələcəyi
Bəzi Avropa liderləri, o cümlədən İtaliyanın baş naziri CorcaMeloni, ABŞ ilə fövqəladə sammit keçirməyi təklif edirlər ki,transatlantik münasibətlərin daha da pisləşməsinin qarşısınıalsınlar. Lakin Vaşinqtonun qeyri-sabit xarici siyasəti fonundaAvropa artıq müstəqil təşəbbüslərə üstünlük verir. "Avropa ordusu"ideyası getdikcə daha çox tərəfdar qazanır, müstəqil təhlükəsizliksisteminin yaradılması planları isə gündəmdə ön sıralara keçir.
ABŞ və Avropa tarixi bir sınaq qarşısındadır. Əgər transatlantikalyans yeni geosiyasi reallıqlara uyğunlaşa bilməsə, bu, qlobalnizamın köklü şəkildə dəyişməsinə gətirib çıxaracaq. Lakin həttaAvropa Tramp administrasiyası ilə əməkdaşlığı davam etdirsə də,onun strateji prioriteti artıq müstəqil müdafiə mexanizmləriqurmağa yönəlib.
Bu böhranın nəticələri yalnız Ukraynanın gələcəyini deyil, həmdə qlobal təhlükəsizlik sisteminin taleyini müəyyən edəcək.
ABŞ ilə münasibətlərdə yaranmış böhran Böyük Britaniya ilə Aİ-niyenidən yaxınlaşdırır, baxmayaraq ki, Brexit hələ də ağır fəsadlardoğurur. Britaniyanın baş naziri Keir Starmer, Avropa ilə "yenialyans" formalaşdırmağı təklif edərək, qitənin təhlükəsizliyiniqorumaq üçün Londonda və Brüsseldə vahid strateji yanaşmayaradılmasını zəruri hesab edir. Starmer artıq Avropa liderləri iləTramp administrasiyasına və Ukrayna müharibəsinə qarşı birgəsiyasət hazırlamaq üçün məsləhətləşmələr aparır.
Yeni geosiyasi reallıqlara uyğunlaşmaq üçün Avropa İttifaqımüdafiə büdcələrini ÜDM-in ən azı 3%-nə, daha təhlükəlissenarilərdə isə 7%-nə qədər artırmalı olacaq, - Bloombergyazır.
Lakin Avropa Ukraynaya silah tədarükünü artırsa belə, kəşfiyyat,kosmik texnologiyalar və hərbi rabitə sahəsində ABŞ-ın imkanlarınıəvəz etmək xeyli çətin olacaq.
Corca Meloni və bir sıra digər Avropa liderləri Vaşinqtonlamünasibətləri qorumaq üçün sammit çağırmağa çalışsalar da,ekspertlər Aİ-nin getdikcə daha çox müstəqil fəaliyyət göstərməyəməcbur qalacağını vurğulayırlar.
Avropa Tramp administrasiyası ilə əməkdaşlığı davam etdirsəbelə, onun əsas strategiyası dəyişib:
İndi qitə öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün yalnız öz gücünəarxalanmağa məcburdur.
