Yaxud, Ermənistanla Azərbaycan arasında etibarlı sülh olacaqmı?
Ermənistanla Azərbaycan arasında gedən 44 günlük müharibənin sonunda ermənilər kapitulyasiya sənədini imzalamaq məcburiyyətində qaldılar. 30 ildən artıq davam edən münaqişəni qısa müddətdə həll etməklə beynəlxalq güclərin bacarmadığını etdi, ədalətli postmüharibə mənzərəsini yaratdı. Ermənistanın səhv etdiyini ona ağır bədəl ödətməklə başa saldı. Müharibədən 4 il 4 ay keçir, amma hələ də çoxdan müzakirə olunan sülh müqaviləsi imzalanmayıb. Yenə də bəzi güclərin oyunpozanlığı sayəsində revanşist ermənilərin zəif müharibə bağırtıları eşidilməkdə idi. Ta ki, rəsmi İrəvanın çıxış yolu qalmayana qədər. Bəli, artıq hərəkətlənmə var, Ermənistan hakimiyyəti Azərbaycanın şərtləri daxilində sülh müqaviləsinin imzalanmasının mümkünlüyündən danışır.
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi Ermənistanla sülh sazişi üzrə danışıqların bitməsi ilə bağlı bəyanat verib. Bəyanatda Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh və dövlətlərarası münasibətlərin qurulması haqqında Saziş layihəsinin mətni üzrə danışıqların yekunlaşdığının məmnunluqla qeyd olunduğu bildirilib: “Bununla yanaşı, danışıq aparılmış mətnin imzalanması üçün əsas şərtin Azərbaycanın suverenliyi və ərazi bütövlüyünə qarşı iddiaların aradan qaldırılması məqsədilə Ermənistanın konstitusiyasına dəyişiklik edilməsi olduğu barədə Azərbaycanın uzunmüddətli və prinsipial mövqeyini bir daha diqqətə çatdırırıq. Eyni zamanda, ATƏT-in köhnəlmiş və qeyri-funksional Minsk Qrupunun və aidiyyəti strukturların rəsmi şəkildə ləğv olunmasının zəruriliyini vurğulayırıq. İki ölkə arasında normallaşma prosesi ilə bağlı bu və digər məsələlər üzrə ikitərəfli dialoqu davam etdirməyə hazırıq”.
Ermənistan XİN də təsdiqlədi…
Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi Azərbaycanla sülh və dövlətlərarası münasibətlərin qurulması haqqında Saziş layihəsinin razılaşdırılması və bu barədə danışıqların başa çatması faktını təsdiq edib. Azərbaycanla sülh müqaviləsinin mətnini razılaşdırdıq”, bunu Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan deyib və əlavə edib: “Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müzakirələri mətnin razılaşdırılması kimi mühüm bir hadisə ilə yekunlaşdı. Mətnin dərc olunmasına gəldikdə, açığı, təcrübəyə nəzər yetirmək lazımdır. Bu mətndə cəmiyyətimizdən gizlin heç bir şey yoxdur, hər bənd bu və ya digər qaydada dərc olunub. Mən düşünmürəm ki, cəmiyyətin bu mətndən xəbərsiz olduğunu deyə bilərik”.
Baş nazir sazişin imzalanma vaxtından da danışaraq qeyd edib ki, razılaşmanı imzalamağa, bununla bağlı tarix və məkan danışıqlarına hazırıq: “Azərbaycan XİN ikitərəfli formatda danışıqlara hazır olduqlarını bildirən bəyanatla çıxış edib. Onların öz fikirləri var, bizim öz fikirlərimiz və güman edirəm ki, danışıqlar zamanı bu fikirləri yaxınlaşdıra biləcəyik”.
Ermənistan XİN-in bununla bağlı məlumatında deyilir ki, Ermənistan Xarici İşlər Nazirliyi diplomatik kanallarla Azərbaycan XİN-ə Ermənistan Respublikasının “Ermənistan Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasında sülh və dövlətlərarası münasibətlərin qurulması haqqında Saziş” layihəsinin iki razılaşdırılmamış maddəsi üzrə Bakının təkliflərini qəbul etdiyinə dair məlumat verib. Beləliklə, sülh sazişi imzalanmağa hazırdır. Ermənistan sənədin imzalanma vaxtı və yeri barədə Azərbaycanla məsləhətləşməyə hazırdır.
Xatırladaq ki, xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov jurnalistlərə açıqlamasında deyib ki, Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh sazişinin mətni ilə bağlı danışıqlar prosesi artıq yekunlaşıb. O bildirib ki, artıq Ermənistan son açıq qalan iki maddəni qəbul etdiyini Azərbaycana çatdırıb.
“Azərbaycanla sərhədə üçüncü dövlətin hərbçiləri yerləşdirilməyəcək”. Bunu deyən Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan bildirib ki, bu, Azərbaycanla razılaşmada yer alır. Sülh müqaviləsi imzalandıqdan sonra sərhəddə üçüncü dövlətin hərbçiləri yerləşdirilməyəcək. Həmçinin, bütün müşahidəçilər də kənarlaşdırılacaq. Baş nazirə mövqeyini nə üçün dəyişdirdiyi sualını verən jurnalisə Paşinyan deyib ki, biz daha əvvəlki mövqeyimizi dəyişməmişik, sadəcə mətni təhlil edərkən anladıq ki, bu cür Ermənistanın daha çox xeyrinə olacaq: “Təhlükəsizlik Şurasında da bunu müzakirə etdik”.
Ermənistan referenduma hazırlaşır
Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan respublikanın Konstitusiyasını məxməri inqilabdan dərhal sonra dəyişdirmək istədiyini, lakin o vaxt onun cəmi bir neçə aylıq olduğu üçün bunu vaxtsız hesab etdiyini bildirib. Digər şeylər arasında, insanlar hələ başa düşmürdülər ki, onlar üçün hansı idarəetmə forması daha yaxşıdır: parlament və ya prezident. Paşinyanın sözlərinə görə, o vaxtdan bəri ölkənin Əsas Qanununun dəyişdirilməsi üçün daha çox səbəb var.
“Yeni Konstitusiya ilə bağlı irəli sürdüyüm tezis geniş müzakirə olundu və Azərbaycanın irəli sürdüyü tələbin yerinə yetirilməsi kimi təqdim olundu. Reallıqda “Real Ermənistan” ideologiyası çərçivəsində bu, başqa məna daşıyır, baxmayaraq ki, bu şəraitdə tək başına mövcud ola biləcək mətnin də regional əhəmiyyət daşıyacağını inkar etmək mümkün deyil”, - Paşinyan bildirib.
Yada salaq ki, məxməri inqilabdan əvvəl Ermənistanın gələcək baş naziri Ermənistanın parlament respublikasına çevrilməsinin əleyhinə çıxış etmişdi. O hesab edirdi ki, prezident Serj Sarkisyan hakimiyyətdə mümkün qədər uzun müddət qalmaq üçün hakimiyyət formasını xüsusi olaraq dəyişmək istəyir. Onun şübhələri doğru çıxdı, lakin hökumətə başçılıq edəndən sonra Paşinyan inanırdı ki, Sarkisyanın ideyasında hər şeydən əvvəl sağlam məntiq var. Konstitusiyanın dəyişdirilməsi mövzusu yalnız Qarabağ uğrunda ikinci müharibədən sonra yenidən gündəmə gəldi.
Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin müzakirəsi çərçivəsində Bakı İrəvandan Müstəqillik Bəyannaməsinə istinadən Qarabağın Ermənistana birləşməsindən bəhs edən maddənin Konstitusiyadan çıxarılmasını tələb edir. Bundan əlavə, Paşinyan “Real Ermənistan” dedikdə, başqa şeylərlə yanaşı, ermənilərlə türk-azərbaycanlılar arasında qarşıdurmanın rədd edilməsini nəzərdə tutur. Bu mübarizəyə alternativ olaraq o, özünün “Sülh kəsişməsi” layihəsini təklif edir ki, bu layihə çərçivəsində Cənubi Qafqaz dövlətləri və onların qonşuları bir-biri ilə sərbəst ticarət edə, regionu birgə inkişaf etdirə biləcəklər. Lakin hələlik bir çox ermənilərin nəzərindən bu gözəl görüntülərin arxasında yalnız Azərbaycanın Zəngəzur dəhlizinin açılması tələbləri gizlənir.
Bu baxımdan təəccüblü deyil ki, Gallup Beynəlxalq Assosiasiyasının Ermənistan nümayəndəliyinin sorğusuna əsasən, ermənilərin əksəriyyəti Konstitusiyanın dəyişdirilməsinin əleyhinədir. Belə ki, respondentlərin 59,6%-i Konstitusiyada dəyişdiriləsi heç nə olmadığına əmindir, 18,4%-i bəzi bəndlərin dəyişdirilməsinə razıdır, 7,5%-i isə tamamilə yeni sənəd qəbul etməyə hazırdır. Digər 14,5% isə qərarını verməyib. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2024-cü ilin yanvarında 34,2% hər hansı düzəlişin əleyhinə, 14% bəzi bəndlərin dəyişdirilməsinə, 13% isə yeni Konstitusiyanın lehinə olub. 38,8%-i cavab verməkdə çətinlik çəkib. Gallup Beynəlxalq Assosiasiyasının Ermənistan nümayəndəliyinin rəhbəri Aram Navasardyan hesab edir ki, Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin ölkə Konstitusiyasının dəyişdirilməsi tələbi ermənilərin mövqeyinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edib.
Eyni zamanda, respondentlərin əksəriyyəti Ermənistanın növbədənkənar parlament seçkilərinə ehtiyacı olduğuna əmindir. Xüsusilə, 44% bu tələbi tam dəstəkləyir, 16,4% bunun “çox güman ki” edilməli olduğunu düşünür. 23,5% bunun qəti əleyhinə olduğunu, 10,3% isə seçkilərin “kifayət qədər lazımsız” olduğunu bildirib.
Eyni zamanda, Navasardyan hesab edir ki, ermənilərin 23,5%-ni Paşinyanın və onun Mülki Müqaviləsi partiyasının tərəfdarları kimi daxil etmək səhv olardı. "İnanıram ki, burada indiki hakimiyyətə və ya səs verə biləcəyi siyasi qüvvəyə alternativ görməyən insanlar var", - sosioloq qeyd edib. Xüsusilə, sorğu nəticəsində məlum olub ki, respondentlərin yalnız 9%-i baş nazirin fəaliyyətini tam bəyənib. 15,5% bunu “olduqca müsbət” kimi qiymətləndirir. “Yoxsa mənfi” – 19,1%. 46,5% isə tamamilə narazıdır.
Nə olursa olsun, Paşinyan hökuməti 2026-cı ilə qədər yeni Konstitusiyanın mətnini hazırlamaq niyyətindədir. Hakimiyyət layihəni növbəti parlament seçkilərinə qədər dərc edəcək və ondan sonra referendum keçirməyi planlaşdırır.
Qafqaz İnstitutunun elmi işçisi Qrant Mikaelyan qeyd edir: “Hansı regional əhəmiyyətdən danışmaq olar? Yeni Konstitusiya, şübhəsiz ki, Ermənistanın Gürcüstan və İranla münasibətlərinə təsir etməyəcək. Ancaq Azərbaycan və Türkiyə bunda maraqlıdır. Ola bilsin, Paşinyan Avropaya inteqrasiya ilə bağlı bəndi Konstitusiyaya daxil etsə, bu, Moskva ilə İrəvan münasibətlərinə təsir edəcək... Amma bütün bu hekayədə əsas ünvan Bakıdır. Paşinyan Əliyevə aydın şəkildə bildirir ki, o, sülh müqaviləsi naminə güzəştə getməyə hazırdır”.
Eyni zamanda ekspert qeyd edib ki, Ermənistan Konstitusiyası həmişə balanssız olub. Hər bir dövlət başçısı onu öz ehtiyaclarına uyğun yenidən yazmağa çalışsa da, hələ ki, heç kim tam şəkildə buna nail ola bilməyib. “Əsas Qanun 1995, 2005 və 2015-ci illərdə yenidən yazılıb. Referendumlar həmişə saxtalaşdırılırdı, lakin qəbul edilən Konstitusiyalar hakim elitaya hakimiyyəti saxlamağa kömək etmədi. Öz növbəsində Paşinyan artıq plebissit mərhələsində uğursuzluğa düçar olacaq, çünki onun layihəsinin ictimai dəstəyinin olmadığı hamıya aydındır”, - ekspert bildirib.
İran, Fransa, İspaniya, Almaniya, Estoniya, Litva və Gürcüstandan reaksiyalar
İran Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh sazişi üzrə əldə olunan anlaşmanı təqdir edir. Bu barədə İran Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü İsmayıl Bəqai açıqlama verib. O, İranın Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh sazişinin müddəalarının razılaşdırılmasını təqdir etdiyini bildirib.
Nazirlik rəsmisi bu addımı Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sabitliyin və sülhün bərqərar olması yolunda mühüm addım kimi dəyərləndirib: “Ümid edirik ki, tərəflər fikir ayrılıqlarını dialoq və diplomatiya yolu ilə həll edərək tezliklə sülh sazişini imzalayacaq və bunun nəticəsində regionda davamlı sülh və sabitlik təmin olunacaq”.
Fransa, İspaniya və Estoniyanın Xarici İşlər nazirlikləri Ermənistan və Azərbaycan arasında danışıqların başa çatmasını dəstəkləyiblər. Fransa, İspaniya və Estoniyanın Xarici İşlər nazirlikləri Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi layihəsi üzrə danışıqların başa çatması ilə bağlı bəyanat yayıblar. Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatında deyilir: “Fransa Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi üzrə danışıqların uğurla başa çatması elanını alqışlayır və onun tezliklə imzalanmasına ümid edir”.
Fransa Xarici İşlər Nazirliyi onu da qeyd edib ki, Ermənistan və Azərbaycan arasında münasibətlərin normallaşması hər iki dövlətin ərazi bütövlüyü və suverenliyinə hörmətlə yanaşmaqla Cənubi Qafqazın region əhalisinin mənafeyi naminə açıq sərhədləri olan sülh, inteqrasiya və əməkdaşlıq zonasına çevrilməsinə imkan verməlidir.
İspaniya Xarici İşlər Nazirliyi Ermənistan və Azərbaycan arasında razılaşma xəbərini alqışlayıb və ümid edir ki, bu, iki ölkə arasında yekun müqavilənin bağlanmasına gətirib çıxaracaq. "İspaniya Cənubi Qafqazda sülh və sabitliyə sadiqliyini bir daha təsdiqləyir", - XİN-dən bildiriblər.
Estoniyanın xarici işlər naziri Marqus Tsahkna da oxşar bəyanatla çıxış edib. “Estoniya Ermənistan və Azərbaycan arasında tarixi razılaşmanı alqışlayır. Bu, regionda sülh və sabitliyə nail olmaq üçün çoxdan gözlənilən addımdır və biz sülh müqaviləsinin tezliklə imzalanacağına ümid edirik”, - Tsaxkna özünün X səhifəsində yazıb.
Berbok İrəvanın Bakı ilə danışıqlarda atdığı addımları “cəsarətli güzəştlər” adlandırıb. Nazir hesab edir ki, Ermənistanla Azərbaycan arasında davamlı sülh uzun illər davam edən münaqişədən sonra reallığa çevrilib. Almaniyanın xarici işlər naziri Annalena Baerbok tərəflərin sülh müqaviləsi mətninin yekun razılaşdırılmasını şərh edərkən Yerevanın Bakı ilə danışıqlarda atdığı addımları “cəsarətli güzəştlər” adlandırıb. Baerbok X sosial şəbəkəsində yazıb ki, Almaniya Ermənistan və Azərbaycanın sülh müqaviləsinin mətni üzrə danışıqların başa çatması ilə bağlı bəyanatını alqışlayır. “Onilliklər davam edən müharibədən sonra davamlı sülh reallığa çevrildi. Bu, təkcə region üçün deyil, onun hüdudlarından kənarda da vacibdir. Uzun sürən danışıqlardan sonra Ermənistan öz cəsarətli güzəştləri ilə bizim hər iki ölkəni müşayiət etdiyimiz sülh yolunda bu son addımı mümkün edir. "Mən hər iki tərəfi sülh müqaviləsi imzalamağa çağırıram" deyə XİN başçısı qeyd edib.
Gürcüstan Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatı X sosial şəbəkə səhifəsində yerləşdirilib. Gürcüstan Xarici İşlər Nazirliyi Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsinin bütün on yeddi bəndi üzrə əldə edilmiş razılaşmanı alqışlayır. Departamentin “X” sosial şəbəkəsindəki səhifəsində deyilir: “Bu, regionda uzunmüddətli sülh və sabitliyin bərqərar olması istiqamətində tarixi addımdır”.
Litvanın xarici işlər naziri Kestutis Budris Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsinin mətni üzrə danışıqların uğurla başa çatmasını alqışlayıb və sülh müqaviləsinin tezliklə imzalanacağına ümid etdiyini bildirib. “Litva Ermənistan və Azərbaycan arasında danışıqların başa çatması xəbərini alqışlayır. "Ümid edirəm ki, sülh sazişinin tezliklə imzalanacağını görəcəyəm", - Litvanın xarici işlər naziri X. mikrobloqunda yazıb.
İnanmaq istərdik ki, sülhə gedən yolda “qara tikanlar” olmayacaq, 37 illik münaqişə nəhayət sülhlə bitəcək. Müharibəyə xərclənən vəsaitlər daha lazımlı sahələrə sərf olunacaq.
V.VƏLİYEV
